O Βύρων Κοτζαμάνης, διευθυντής του Εργαστηρίου Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων (ΕΔΚΑ) και η Αλεξάνδρα Τραγάκη, Καθηγήτρια Οικονομικής Δημογραφίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο μιλούν στην «Κ» για την εντυπωσιακή αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού μέσα σε λίγα χρόνια αλλά και τις προκλήσεις που θα αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα.
«Γίναμε 8 δις! Αντέχει όμως ο πλανήτης; Και ως πότε θα αυξανόμαστε;»- Αυτές είναι οι πρώτες σκέψεις που κάνουν οι περισσότεροι όταν μαθαίνουν τα νέα στοιχεία του ΟΗΕ, σύμφωνα με τα οποία το 2022 φτάσαμε να είμαστε οι υπερτριπλάσιοι σε σχέση με το 1950. Πια, ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξάνεται κατά 82,4 εκατ. άτομα ετησίως. Μέχρι το 2050, αναμένεται να έχουμε αυξηθεί κατά 1.700.000.000, αύξηση που θα προέλθει από συγκεκριμένες χώρες, την ώρα που πολλές άλλες, εμφανίζουν ήδη πληθυσμιακή μείωση. Ήδη, ένα ποσοστό μεγαλύτερο του 50% ζει σε επτά χώρες: Κίνα, ΗΠΑ, Ινδία, Βραζιλία, Ινδονησία, Πακιστάν, Νιγηρία.
Οι «υπεύθυνοι» για το πληθυσμιακό άλμα
«Η βελτίωση των συνθηκών ζωής τόσο στην Αφρική όσο και στην Ινδία, έδωσε σε αυτούς τους πληθυσμούς τη δυνατότητα της γρήγορης αύξησης, ακόμα κι αν παραμένουν συγκριτικά πίσω στο βιωτικό επίπεδο, σε σχέση με την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική» λέει στην «Κ» η Αλεξάνδρα Τραγάκη, καθηγήτρια Οικονομικής Δημογραφίας στο Τμήμα Γεωγραφίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.
Να σημειωθεί πως ο μέσος όρος ηλικίας είναι αυτή τη στιγμή στην Ευρώπη τα 41 χρόνια ενώ στην Αφρική τα 17. Ο δε μισός πληθυσμός της Ελλάδας, είναι άνθρωποι ηλικίας 45 ετών και άνω.
Κάπου εδώ έρχεται ο κανόνας των 2,1 παιδιών, σύμφωνα με τον οποίο για να «εξασφαλίζονται» οι επόμενες γενιές στον πλανήτη χρειαζόμαστε 2,1 παιδιά ανά ζευγάρι που τεκνοποιεί: 1 παιδί για να αντικατασταθεί ο ένας σύντροφος, 1 για να αντικατασταθεί ο άλλος και…: «λίγο ακόμα για να ισοφαρίζουμε για όσους δεν κάνουν παιδιά αλλά και για τον παράγοντα της θνησιμότητας που όσο και αν τον έχουμε μειώσει, παραμένει» εξηγεί η κα Τραγάκη.
Αυτή τη στιγμή, οι χώρες που γεμίζουν την «παγκόσμια δεξαμενή» βρίσκονται στα 2,4 παιδιά και αυτό εξηγεί γιατί αυξανόμαστε γρήγορα. Η χώρα μας βέβαια, είναι μόλις στο 1,3 παιδιά. «Είμαστε από τους πρώτους στην Ευρώπη σε ταχύτητα γήρανσης και αυτό γιατί στην Ελλάδα εδώ και περίπου 30 χρόνια είμαστε κάτω από το 1,5 » λέει η κα Τραγάκη. Σύμφωνα με τις προβλέψεις του ΟΗΕ, το 2100 η Ελλάδα θα είναι η χώρα με την έβδομη μεγαλύτερη συρρίκνωση πληθυσμού– από 10,38 εκατ. άτομα που είμαστε σήμερα αναμένεται να πέσουμε στα 6,38 εκατ.
Η απειλή της κλιματικής κρίσης
Όσον αφορά στα κακά σενάρια για τα δεινά που θα προκαλέσει ο υπερπληθυσμός, για πολλούς ειδικούς, αυτά δεν είναι και τόσο ασφαλή. «Το 1970 οι προβλέψεις του ΟΗΕ για την αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού ήταν δραματικές» λέει στην «Κ» ο Βύρων Κοτζαμάνης, Καθηγητής Δημογραφίας στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και Διευθυντής του Εργαστηρίου Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων (Ε.Δ.Κ.Α.). Ο ίδιος θυμάται πως ένα από τα πιο διάσημα βιβλία εκείνης της δεκαετίας μιλούσε για μια “δημογραφική βόμβα” που απειλούσε τον πλανήτη, προβλέποντας ότι σε 50 χρόνια από τότε η επισιτιστική κρίση θα είχε οδηγήσει σε αφανισμό τεράστιο κομμάτι του πληθυσμού.
Όπως λέει όμως ο κος Κοτζαμάνης: «Τελικά, μια χαρά τα καταφέραμε. Και ας είμαστε σήμερα 8 δισ. ενώ το 1974 ήμασταν 4 δισ». Ο ίδιος σημειώνει βέβαια πως το: «τα καταφέραμε» είναι σχετικό, μιας και 1 στους 6 πολίτες στον κόσμο ζει στο όριο της επιβίωσης. Κατά τον ίδιο, ο πιο κρίσιμος παράγοντας για τις προκλήσεις που θα αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα τις επόμενες δεκαετίες, είναι η κλιματική κρίση– «Όπως δείχνουν όλες οι εκθέσεις, θα πλήξει έντονα τις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες με πρώτη και κύρια την Αφρική, η οποία φέρει σχεδόν την αποκλειστική υπεύθυνη για το ότι γίναμε 8 δισ. Το 2080, οι κάτοικοι της Μαύρης Ηπείρου θα είναι 1 στους 3».
Κάνοντας μια προβολή στο μέλλον, ο κος Κοτζαμάνης λέει πως όταν η κλιματική κρίση κάνει ακόμα πιο αισθητή την παρουσία της στις ευάλωτες χώρες, η φτώχεια εκεί θα ενταθεί. «Αυτή η ανισορροπία θα αυξήσει πολύ τις συγκρούσεις στο εσωτερικό της ηπείρου» λέει ο κος Κοτζαμάνης και εξηγεί: «και έτσι, ο βασικός αποδέκτης των μεταναστευτικών ροών θα συνεχίσει να είναι η Ευρώπη με τη διαφορά ότι σε 30 χρόνια από τώρα, οι ροές που θα δεχόμαστε θα είναι πολλαπλάσιες από τις σημερινές».
Σε κάθε περίπτωση, οι κακές… δημογραφικές επιδόσεις χωρών όπως η Ελλάδα αλλά και το ισχυρό ενδεχόμενο η Ευρώπη να δεχτεί πλήθος «κλιματικών μεταναστών», δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται με τον φόβο ότι θα χαθούν οι εθνικές ταυτότητες πολλών χωρών.
Ο καθηγητής δίνει τα εξής παραδείγματα: «Ας σκεφτούμε μόνο πως ξεκίνησαν οι ΗΠΑ και πως είναι σήμερα. Η ταυτότητα τους είναι πιο πολυεθνική από οπουδήποτε αλλού. Είναι αυτό κακό; Οι σημερινοί απόγονοι των Αγγλοσαξόνων και Βορειοευρωπαίων οι οποίοι μετανάστευσαν πρώτοι στην Αμερική, δεν ξεπερνούν σήμερα το 10% των κατοίκων εκεί. Ή μήπως έχουμε την εντύπωση ότι στην Γαλλία είναι όλο απόγονοι… των Γαλατών ή ότι εμείς είμαστε απόγονοι του Περικλή; Στην πραγματικότητα, όλα τα σενάρια για την πορεία του παγκόσμιου πληθυσμού είναι ανοιχτά και έχουν σε μεγάλο βαθμό να κάνουν με αστάθμητα γεγονότα αλλά και με τους στόχους που έχει κάθε κοινωνία και το πως οραματίζεται τον εαυτό της. Το 1950, η Φινλανδία ζούσε στην ανέχεια και οι κάτοικοι της μετανάστευαν μαζικά στη Σουηδία. Σήμερα, είναι μια από τις πιο προηγμένες χώρες του κόσμου».
Αύξηση του προσδόκιμου ζωής
Απ’ ό,τι φαίνεται πάντως, φρένο στην αύξηση μας αναμένεται να μπει κάπου ανάμεσα στο 2080 και στο 2100, όταν οι άνθρωποι θα έχουν φτάσει πια τα 10 δισ. Η μείωση θα έρθει γιατί το διαρκώς βελτιούμενο βιωτικό επίπεδο αλλά και η αύξηση του προσδόκιμου ζωής οδηγούν, όπως έχουν αποδείξει οι αναπτυγμένες χώρες, σε δημιουργία μικρότερων οικογενειών. Η κουλτούρα της μικρότερης οικογένειας δηλαδή, θα υιοθετεί και από χώρες που σήμερα είναι φτωχές/ υποανάπτυκτες.
Παράλληλα, όπως υποστηρίζουν διάφορες έρευνες, τα μισά από τα σημερινά 10χρονα παιδιά που ζουν στον ανεπτυγμένο κόσμο θα ξεπεράσουν τα 105 χρόνια ζωής, κάτι που θα συνεχίσει να διατηρεί, για τουλάχιστον 6 δεκαετίες ακόμα, τον αριθμό των ανθρώπων, ψηλά, ακόμα και αν οι γεννήσεις φθίνουν.
Το μόνο σίγουρο κατά την κα Τραγάκη είναι πως ο 21ος θα είναι ένας αιώνας όπου θα συμβούν πολλά σημαντικά γεγονότα. Όπως το θέτει: «Αυτό που συνηθίζω να λέω στους φοιτητές μου είναι πως ο 20ος αιώνας ήταν ο αιώνας των ραγδαίων εξελίξεων στη δημογραφία, στην οικονομία, στην τεχνολογία κ.τ.λ, αλλά ο 21ος αιώνας θα είναι, όπως δείχνουν οι δυο πρώτες δεκαετίες του, ο αιώνας των μεγάλων ανατροπών. Η Κίνα δεν θα είναι πια η ηγέτιδα δύναμη και τη θέση της θα πάρει η Ινδία. Η Αμερική θα αποτελείται κατά βάση από έγχρωμους και ισπανόφωνους πολίτες, ενώ η Ευρώπη θα πάψει, ως ολοένα και πιο γηρασμένη ήπειρος να έχει σημαίνουσα γεωπολιτική δύναμη. Πια, το κέντρο βάρους του κόσμου μας μετατοπίζεται νότια και νοτιοανατολικά».
Κείμενο: Δήμητρα Τριανταφύλλου
