«Μεγάλη μου αγάπη, ό,τι έφυγες. Σκύβω το κεφάλι κάτω από το φως της νεκρώσιμης λάμπας και σε παρακαλώ να μου επιτρέψης να σου πω δυο λόγια: Τρέμω από τον τρόμο σου. Είχα την Ευτυχία, εις ανταπόδοση του ό,τι αισθάνομαι για σένα, να μου εμπιστευθής κάποια κομμάτια της ζωής σου, που βαθιά χαράχθηκαν μέσα μου…».
Γραμμένη σε φύλλα ημερολογίου με την μόνη επισήμανση «Σάββατο βράδι», η επιστολή του Κωστή Παλαμά προς μία νεαρή γυναίκα, που τον έχει γοητεύσει, αποκαλύπτει την άλλη πλευρά του εθνικού μας ποιητή, την ερωτική, με την αντισυμβατική και τολμηρή για την εποχή, χροιά της.
Παραλήπτρια του γράμματος και μούσα του, η Άρτεμις Ρέσσου δέχθηκε και άλλες επιστολές από τον ίδιο, όπως και χειρόγραφα ποιήματα. Ένα σύνολο πολύτιμο και αδημοσίευτο κατά το μεγαλύτερο μέρος του, το οποίο μαζί με μερικά άλλα ντοκουμέντα (κυρίως φωτογραφίες) χαρακτηρίσθηκαν ως μνημείο από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού, κατά τη χθεσινή συνεδρίασή του.
Πρόκειται για ένα αρχείο άλλωστε, αδημοσίευτο κατά το μεγαλύτερο μέρος του, με ιδιαίτερη ιστορική, λογοτεχνική, κοινωνική και καλλιτεχνική αξία, αφού φωτίζει άγνωστες πτυχές της ζωής και του έργου του Κωστή Παλαμά: Μια τυχαία, καλοκαιρινή γνωριμία του 1926 σε ένα θέρετρο της εποχής, την Αιδηψό, όπου ο 67χρονος πλέον ποιητής θα γνωρίσει την όμορφη κόρη μιας οικογένειας κι εκείνη θα τολμήσει να του αφιερώσει ένα χορό της αλλά και ένα κανιστράκι με λουλούδια.
Εκφράσεις σεβασμού και θαυμασμού προς τον μεγάλο ποιητή, που αμέσως θα μετουσιωθούν σε ποιήματα: Στον «Χορό» με χρονολογία «Αιδηψός, 12 Αυγούστου 1926» και «Απ’ το κανιστράκι της γιορτής», που μαζί με το ποίημα «Στη γραμμένη ακρογιαλιά» θα συμπεριληφθούν στη συλλογή «Δειλοί και σκληροί στίχοι» του 1928, με αφιέρωση «Στην Αρτέμιδα Ρέσσου».
Σε αναζήτηση αγοραστή
Ανήκοντας σε ιδιώτη –κληρονόμο της Ρέσσου- το αρχείο είχε βγει, το 2015 προς πώληση σε δημοπρασία, η οποία ωστόσο δεν είχε ευοδωθεί. Η εκτίμησή του ήταν από 190.000 έως 270.000 ευρώ. Έκτοτε και αφού αγοραστής, προφανώς δεν έχει βρεθεί στην Ελλάδα, ζητήθηκε από υπουργείο Πολιτισμού η χορήγηση άδειας εξαγωγής του στο εξωτερικό με σκοπό πάντα την πώλησή του. Και έτσι άρχισε η διαδικασία, που έφερε το θέμα στο ΚΣΝΜ προς εξέταση.
Όπως έγινε γνωστό η Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς ενημέρωσε, ως όφειλε, τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και την Εθνική Βιβλιοθήκη, μήπως ενδιαφέρονται για την αγορά του. Αλλά τα μεν ΓΑΚ απάντησαν αρνητικά -επισημαίνοντας ωστόσο, ότι η κάτοχος του αρχείου έχει την υποχρέωση σύμφωνα με το νόμο, να το δηλώσει στα ΓΑΚ – ενώ η Εθνική Βιβλιοθήκη δεν αντέδρασε καν. Στην απόφαση του Συμβουλίου πάντως, περιλαμβάνεται η πρόταση του καθηγητή Παναγιώτη Τουρνικιώτη για την κατάθεση του αρχείου σε ψηφιακή μορφή στα Γενικά Αρχεία του Κράτους .
Να σημειωθεί εδώ, ότι όλα τα δικαιώματα δημοσίευσης και εκμετάλλευσης του αρχείου ανήκουν στην ιδιοκτήτρια και μεταφέρονται αυτόματα στον μελλοντικό αγοραστή της συλλογής, αφού από την 1/1/2014 ελευθερώθηκαν τα πνευματικά δικαιώματα του έργου του Παλαμά. Παρά τον χαρακτηρισμό του έτσι, ως μνημείο, και μπορεί να πωληθεί και να εξαχθεί από τη χώρα (με προηγούμενο αίτημα στο ΚΣΝΜ).
Το ζήτημα επομένως είναι να βρεθεί αγοραστής στην Ελλάδα, προκειμένου να μελετηθεί και να αξιολογηθεί επαρκώς ώστε να φωτιστούν νέες πτυχές του παλαμικού έργου ενώ σε αντίθετη περίπτωση ελλοχεύει και ο κίνδυνος της διάσπασής του, εφ΄ όσον πωληθεί σε περισσότερους του ενός αγοραστές.
Τα τεκμήρια
Στο αρχείο περιλαμβάνονται 33 χειρόγραφα ποιήματα, από τα οποία γνωστά είναι μόνο τα δώδεκα, καθώς και 39 χειρόγραφες επιστολές της περιόδου 1926-1939, όλες αδημοσίευτες. Επίσης περιλαμβάνονται επτά σπάνιες φωτογραφίες, εκ των οποίων η μία απεικονίζει τον Παλαμά σε παιδική ηλικία, με χειρόγραφο ποίημά του στην πίσω όψη της, συγκεκριμένα το «Ξεθωριασμένη εικόνα πάει για να σβυστεί».
Όσον αφορά τις επιστολές, οι εννέα είναι αχρονολόγητες ενώ οι χρονολογημένες ξεκινούν από τις 16 Σεπτεμβρίου 1926, ένα μήνα περίπου, μετά τη γνωριμία του ποιητή με την Ρέσσου στην Αιδηψό, και σταματούν στις 26 Φεβρουαρίου 1939. Σε όλες τις επιστολές περιγράφεται μία σχέση μάλλον φιλική και όχι ερωτική, εκτός από μία εκτενή επιστολή 15 σελίδων, γραμμένη σε φύλλα ημερολογίου της εταιρίας πετρελαιοειδών ΣΕΛΛ με μολύβι, όπου ο ποιητής προσφωνεί την παραλήπτρια «Μεγάλη μου αγάπη». Στις περισσότερες την αποκαλεί «Αγαπητή μας Άρτεμις» και σε αρκετές «Αγαπητή μας dea» (θεά).
Ακόμη στο αρχείο βρίσκονται μία φωτογραφία ενός σκίτσου με το πορτρέτο του Κωστή Παλαμά, φιλοτεχνημένο από τον ζωγράφο Κώστα Μαλέα με την αφιέρωση «Στον ποιητή με θαυμασμό 1918/1927». Ενώ στο πίσω μέρος της φωτογραφίας υπάρχει φόδρα (χαρτί) με χειρόγραφο ποίημα του ποιητή με τίτλο «Άρτεμις – η Αγάπη πάντα νέα» με ημερομηνία 17 Νοεμβρίου 1927.
Τέλος στο σύνολο περιλαμβάνεται και μία ακουαρέλα του Αλ. Τσάπλιν με την προσωπογραφία της Αρτέμιδος Ρέσσου. Συνολικά από τα 82 τεκμήρια, τα 72 είναι αδημοσίευτα.
Πλατωνικός έρωτας
«Η νεότης με άφησε αλλά δεν με άφησαν ούτε οι πόθοι της, ούτε τα μάτια της, τα μάτια της δεν έχουν την καταπληκτική χάρη των δικών σου ματιών, βλέπουν όμως ακόμη ωραία κ’ ενθουσιάζονται για τα ωραία και προς τούτης έχουν πείρα της ζωής που τη χαρίζουν τα χρόνια και δεν την έχουν τα νιάτα…», συνεχίζει ο Παλαμάς στην επιστολή του. Κατά τον καθηγητή Φώτη Δημητρακόπουλο ωστόσο, και όπως αναφέρει στη διατριβή του είναι φανερό, ότι η Άρτεμις υπήρξε και αυτή ένας από τους πλατωνικούς έρωτες του Παλαμά.
Η σχέση της Ρέσσου με τον Παλαμά συνεχίστηκε πάντως, ακόμη και μετά τον γάμο της με τον Γεώργιο Κατσάρα, το 1930. Μαζί επισκέπτονταν τον ποιητή στο σπίτι του ενώ πήγαιναν και μικρές εκδρομές, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από φωτογραφίες που περιλαμβάνονται στο αρχείο, όπου εμφανίζεται ο ποιητής μαζί με το ζευγάρι.
Οι μούσες και ο ποιητής
Η Ισαβέλλα Αννίνου, η Λιλή Πατρικίου-Ιακωβίδη, η Μελισσάνθη, η Λιλή Ζηρίνη, η Στέλλα Διαλέτη, η Ελένη Κορτζά (Ραχήλ) υπήρξαν επίσης «μούσες» του, όπως κι ο ίδιος τις αποκαλούσε. Νεαρά και καλλιεργημένα κορίτσια με τα οποία αντάλλασε επιστολές, φιλικές και ερωτικές μαζί. Και παρ΄ότι υπήρξαν και επικριτές του, που τον κατηγόρησαν γι΄αυτό –ακόμη και η οικογένειά του- στην πραγματικότητα λειτούργησαν σαν την σπίθα για τη δημιουργία ορισμένων από τα πιο λυρικά ποιήματά του.
Αλλά ο ποιητής σ’ ένα γράμμα του προς την κόρη του Ναυσικά, που σώζεται στο Ίδρυμα Παλαμά, γράφει: «Ναυσικούλα …Ο άνθρωπος, εκεί που κάτι αξίζει, είναι στο να δημιουργεί. Η ποίηση, η μουσική, η ζωγραφική, η επιστήμη, η φιλοσοφία, η δημιουργία, να τα δικαιολογητικά του κόσμου τούτου […] Αν έλειπαν αυτά, δεν θα ήταν ανάγκη να υπάρχει ο κόσμος […] «Δεν έχω ευνοούμενες, όπως λέτε. Μόνες μου ευνοούμενες είναι η Ποίηση, η Έμπνευση, η Δημιουργία».
Παρά το γεγονός λοιπόν, ότι στη συνείδηση του κόσμου ο Παλαμάς, ποιητής, πεζογράφος, ιστορικός, θεατρικός συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας είναι ταυτισμένος με το ελληνικό έθνος, τη μοίρα του και τους αγώνες του, η ερωτική του ποίηση υπερτερεί ποσοτικά και σ΄ ένα βαθμό και ποιοτικά από την άλλη θεματική του.
