Στην Ελλάδα παρατηρείται σοβαρή επιδείνωση της αίσθησης ικανοποίησης των παιδιών από τη ζωή τους, όπως αποτυπώνεται σε όλες τις έρευνες που διεξάγονται διεθνώς Unesco (1), ΟΟΣΑ (2)). Η επιδείνωση αυτή έχει ξεκινήσει μετά την οικονομική κρίση κατά τη δεκαετία του 2010 και συνεχίζεται ή αναμένεται να συνεχιστεί με τις αλλεπάλληλες κρίσεις (υγειονομική κρίση, πόλεμος Ουκρανίας, ενεργειακή κρίση και αναμενόμενη οικονομική κρίση).
Οι έφηβοι ανέκαθεν επιδιώκουν να αλλάξουν τον κόσμο. Ο τρόπος που θα επιλέξουν για να το κάνουν είναι σύνθετος και πολυπαραγοντικός, όμως μπορούμε να πούμε ότι συνήθως ισχύει το ακόλουθο. Όταν αισθάνονται ευτυχισμένοι από το παρόν και αισιόδοξοι για το μέλλον, το κάνουν δημιουργώντας. Όταν βιώνουν έντονα προβλήματα και το μέλλον τους φαντάζει αβέβαιο ή και δυσοίωνο επιδιώκουν την αλλαγή καταστρέφοντας. Στη δεύτερη περίπτωση, αισθάνονται ότι είναι υποχρεωμένοι “να εξαλείψουν τους γέρους από τον πλανήτη”(3) θεωρώντας τους συλλήβδην δημιουργούς, εκφραστές και υπερασπιστές του αποκρουστικού παρόντος που βιώνουν.
Αν τα παραπάνω ισχύουν διαχρονικά, η σημερινή γενιά των απανωτών κρίσεων (4) που βρίσκεται σήμερα στα Γυμνάσια και στα Λύκεια έχει πολύ περισσότερους λόγους να αντιδρά ανάλογα. Το φαινόμενο συνιστά μια πολύπλευρη κρίση και αποτελεί μια ωρολογιακή βόμβα με απροσδιόριστο χρόνο ενεργοποίησης . Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων αντιμετωπίζουν ήδη σημαντικές πλευρές αυτής της κρίσης. Όμως το ίδιο διάστημα προβλήθηκαν επισήμως άλλα θέματα προς συζήτηση, τα οποία συνιστούν αποτελέσματα και όχι αίτια αυτής της πολύπλευρης κρίσης. Κυρίως προβλήθηκαν ως επιχειρήματα αναγκαιότητας μέτρων “νόμου και τάξης”. Η αδιαφορία των μαθητών και η παραβατικότητα στα σχολεία, τα όποια φαινόμενα αντίδρασης της νεολαίας στα λοκ ντάουν, η έλλειψη σεβασμού ή και τα φαινόμενα βίας ακόμη και οι συμμορίες που εμφανίζονται στις γειτονιές, αποτελούν κοινωνικά φαινόμενα. Τα γεγονότα που βιώνουν οι εκπαιδευτικοί στα σχολεία τα τελευταία χρόνια αποτελούν κυρίως αποτελέσματα της διαπιστωμένης από τις έρευνες απόγνωσης των νέων στην Ελλάδα για το προβληματικό παρόν τους που φεύγει ανεπιστρεπτί και για το αβέβαιο μέλλον τους που προβάλλει, για πρώτη φορά ίσως στη σύγχρονη ιστορία, ως δυσμενέστερο από αυτό των γονιών τους.
Ο παραπάνω ισχυρισμός στηρίζεται πρώτα απ’ όλα στην εμπειρία μας από τα σχολεία. Σε όποιες περιπτώσεις οι εκπαιδευτικοί καταφέρνουν να διερευνήσουν τα αίτια της άσχημης συμπεριφοράς ενός μαθητή, βρίσκονται, συνήθως απέναντι από συσσωρευμένα κοινωνικά ή οικογενειακά προβλήματα. Στηρίζονται όμως και σε πλήθος ερευνών που πραγματοποιούνται διεθνώς ή στην Ελλάδα. Ας δούμε μερικές από αυτές.
Τι περιγράφουν οι έρευνες
Στην Ελλάδα η ικανοποίηση των παιδιών έχει υποστεί σημαντική υποχώρηση, ιδιαιτέρως μετά την οικονομική κρίση. Η σχετική έρευνα PISA του 2015 κατέτασσε τη χώρα μας στην 7η χειρότερη θέση παγκοσμίως ως προς το ποσοστό ικανοποίησης των μαθητών από τη ζωή τους. Συγκεκριμένα, οι μαθητές δήλωσαν κατά ποσοστό 27% ότι είναι ικανοποιημένοι από τη ζωή τους (ΜΟ χωρών ΟΟΣΑ 34%), αναιρώντας την αισιόδοξη αίσθηση των νέων της Ελλάδας κατά το παρελθόν. (5)
Στην επικαιροποιημένη έρευνα του ΟΟΣΑ (2018) η χώρα μας κατατάσσεται στη 10η χειρότερη θέση, με τους μαθητές μας να δηλώνουν σε ποσοστό 31% ότι είναι ικανοποιημένοι από τη ζωή τους (ΜΟ χωρών ΟΟΣΑ 34%). Μεταξύ των δύο ερευνών (2015 και 2018) η αίσθηση ικανοποίησης των Ελλήνων μαθητών από τη ζωή τους βελτιώθηκε περισσότερο από όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ (6) Η βελτίωση αυτή οφείλεται προφανώς στη μέριμνα που υπήρξε για την ενίσχυση των ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων μετά το 2015 (7) αλλά και στη βελτίωση των κοινωνικών παρεμβάσεων στην εκπαίδευση κατά την περίοδο 2015-2018, ιδιαιτέρως για τους μαθητές από τα πλέον ευάλωτα στρώματα, για τους οποίους το σχολείο άρχισε να προβάλει ως παράγοντας υποστήριξης και ίσως κοινωνικής κινητικότητας, παρά ως φίλτρο κοινωνικής κατάταξης. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελούν τα ΕΠΑΛ, τα οποία συγκεντρώνουν πλήθος μαθητών από ευάλωτα στρώματα (8). Επιπλέον, οφείλεται και στην αλλαγή κλίματος μεταξύ των εκπαιδευτικών, οι οποίοι έπαψαν να αντιμετωπίζονται ως απλοί εντολοδόχοι και σε κάποιο βαθμό αναβαθμίστηκαν σε συνδιαμορφωτές των αλλαγών που επιχειρήθηκαν (9. Άλλωστε ήταν το ελάχιστο που τους όφειλε η Πολιτεία καθώς ήταν αυτοί που κράτησαν όρθια τα σχολεία κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης.(10)
Ένας από τους χειρότερους δείκτες σε όλες τις έρευνες είναι η νοοτροπία βελτίωσης (growth mindset) που εκφράζουν οι μαθητές στην Ελλάδα. Αφορά το κατά πόσο οι μαθητές θεωρούν ότι μπορούν να βελτιώσουν τις επιδόσεις τους στο σχολείο ή αντίθετα εκτιμούν ότι έτσι είναι γεννημένοι – δεν παίρνουν τα γράμματα. Σε αυτόν τον δείκτη μόλις το 48% των παιδιών στην Ελλάδα θεωρούν ότι υπάρχει δυνατότητα βελτίωσής τους, σε αντίθεση με το αντίστοιχο ποσοστό των χωρών του ΟΟΣΑ που βρίσκεται στο 61%. Είναι χαρακτηριστικό ότι μεταξύ των χωρών παγκοσμίως (μελών του ΟΟΣΑ και συνδεδεμένων) σε χειρότερη θέση από την Ελλάδα σε αυτόν τον δείκτη είναι οι Ιορδανία, Μπρουνέι, Ενωμένα Αραβικά Εμιράτα, Μαυροβούνιο, Μεξικό, Μολδαβία, Ρουμανία, Σαουδική Αραβία, Ταϊλάνδη, Χονγκ Κονγκ, Μαρόκο, Μαλαισία, Αλβανία, Πολωνία, Λίβανος, Δομινικανική Δημοκρατία, Φιλιππίνες, Παναμάς, Ινδονησία, Κόσοβο, Βόρεια Μακεδονία. Στα θετικά αυτού του δείκτη (κατά κάποιον τρόπο) είναι το γεγονός ότι δεν υπάρχουν αξιοσημείωτες διαφορές στους μαθητές που προέρχονται από ευάλωτους πληθυσμούς ή σε πρόσφυγες – μετανάστες. Ωστόσο υπάρχουν διαφορές μεταξύ των φύλων, όπως συμβαίνει στο σύνολο σχεδόν των χωρών. (11)
Δυστυχώς, δεν μπορούμε να ελπίζουμε σε κάποια πιθανή αστοχία μέτρησης αυτών των δεικτών “ευτυχίας” των παιδιών, καθώς, ανάλογες έρευνες για τις συνθήκες ζωής (12) στην Ελλάδα ή για το δημογραφικό, οδηγούν στα ίδια συμπεράσματα. Επίσης και σκληρά δεδομένα όπως το ποσοστό θνησιμότητας παιδιών 5-14 ετών στην Ελλάδα, το οποίο βρίσκεται πλέον πλησίον των χωρών του Γ κόσμου (13). Και μάλιστα με το δεδομένο ότι η τύχη μας έφερε να ζούμε σε έναν άγιο τόπο.
Το παράδοξο της ευτυχίας των παιδιών
Αν δούμε τις έρευνες σχετικά με την ικανοποίηση των παιδιών από τη ζωή τους (child wellbeing), θα αντικρίσουμε ένα παράδοξο. Τα παιδιά μιας σειράς πλούσιων χωρών να αισθάνονται λιγότερο ευτυχισμένα από τη ζωή τους σε σύγκριση με τα παιδιά αρκετών φτωχότερων χωρών. Έτσι στην έρευνα του ΟΟΣΑ, στην Ιαπωνία συναντάμε τα λιγότερο ευτυχισμένα παιδιά ενώ στο Μεξικό τα περισσότερα.
Αυτό έχει την εξήγησή του καθώς η ευτυχία του ανθρώπου είναι πολυπαραγοντική και σύνθετη σύμφωνα με την Unesco (14) . Ωστόσο, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι το αίσθημα ευτυχίας δεν βρίσκεται αποκλειστικά στην ικανοποίηση των βασικών αναγκών αλλά, στο βαθμό που αυτές έχουν επιτευχθεί μερικώς, εξαρτάται έντονα από το βαθμό ικανοποίησης των στόχων. (15)
Το εύλογο ενδιαφέρον των γονιών για το μέλλον των παιδιών τους αποτελεί μεν ένα μέσο ασφαλείας στην Ελλάδα, όπου η κοινωνική μέριμνα είναι ιστορικά αδύναμη και μετά τις αλλεπάλληλες κρίσεις τείνει να γίνεται ασθενέστερη. Όμως, σε περιβάλλον πολλαπλής κρίσης, μετατρέπεται σε ανυπόφορη πίεση για τις ευαίσθητες ηλικίες, που ωθούνται στην επίτευξη υψηλών στόχων, χωρίς συστηματική υποστήριξη της κοινωνικής κινητικότητας από την επίσημη εκπαιδευτική πολιτική και με την ευρύτερη έλλειψη κοινωνικού κράτους (16) . Επιπλέον, η διάψευση των προσδοκιών για μια καλύτερη ζωή αυτών που πέτυχαν τους εκπαιδευτικούς τους στόχους, το παράδοξο της απασχόλησης που επικρατεί, δηλαδή η υψηλή ανεργία προσοντούχων στην Ελλάδα (17), οι απαράδεκτες συνθήκες εργασίας και αμοιβής, η αναγκαστική μετανάστευση (brain drain) κλπ επιβαρύνουν επιπρόσθετα την ψυχολογική κατάσταση των νέων και μάλιστα αυτών που προσπάθησαν πολύ. Προφανώς, στη σημερινή εποχή της υπερπληροφόρησης, οι μαθητές είναι σε θέση να γνωρίζουν τις παραπάνω καταστάσεις ή έχουν άμεσες εμπειρίες από τον συγγενικό ή φιλικό τους περίγυρο.
Υπάρχει λύση από τις δοκιμασμένες ανθρωποκεντρικές πρακτικές
“Αφήστε τις αναλύσεις και πείτε μας τι κάνουμε” φωνάζουνε, με το δίκιο τους οι εκπαιδευτικοί της πράξης που είναι υποχρεωμένοι να αντιμετωπίζουν καθημερινά την κατάσταση στα σχολεία. Ειδ’ άλλως θα αναζητούν λύσεις που θα επιβεβαιώσουν ότι σε περιπτώσεις έντονης πολιτιστικής και κοινωνικής κατάπτωσης επικρατούν συνήθως οι βάρβαροι και οι πρακτικές τους (18). Και θα έχουν ως αποτέλεσμα τη μαζική εκδίωξη των μαθητών από τα σχολεία και ιδιαιτέρως αυτών που τα έχουν περισσότερο ανάγκη.
Στα 14 χρόνια που ήμουν σχολικός σύμβουλος στην Επαγγελματική Εκπαίδευση, είχα πάντα στο μυαλό μου το παραπάνω ερώτημα. Επισκεπτόμενος όλα αυτά τα χρόνια τουλάχιστον το ένα τρίτο των ΕΠΑΛ της Χώρας, αλλά και πολλά γυμνάσια, συνάντησα πρακτικές που αποδεικνύουν ότι ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΛΥΣΕΙΣ και είναι εφικτές. Λύσεις που έγινε προσπάθεια να αξιοποιηθούν στο πρόγραμμα “Μια Νέα Αρχή στα ΕΠΑΛ – ΜΝΑΕ”, το οποίο, όσο κατάφερε να υλοποιηθεί, είχε σημαντικά αποτελέσματα (19) .
Βασικές αρχές των δοκιμασμένων πρακτικών είναι κατά τη γνώμη μου οι παρακάτω (στις παραπομπές μπορείτε να βρείτε τεκμηρίωση):
- Τα κοινωνικά προβλήματα αντιμετωπίζονται με κοινωνικές παρεμβάσεις (20)
- Τα προβλήματα των νέων αντιμετωπίζονται με ανθρωποκεντρική προσέγγιση και όχι με μέτρα “νόμου και τάξης” (21)
- Τα σύνθετα προβλήματα του σχολείου απαιτούν συλλογικότητα και όχι ατομικές λύσεις (22)
- Οι εκπαιδευτικοί έχουν τεράστιες δυνατότητες που μπορούν να βελτιώσουν δραματικά το κάθε σχολείο. Αρκεί να αντιμετωπιστούν ως συνεργάτες και όχι ως εντολοδόχοι. Απαιτείται έμπνευση, ειλικρίνεια και ενεργή συμμετοχή των εκπαιδευτικών στους σχεδιασμούς και στους αναγκαίους επανασχεδιασμούς των δράσεων σε κάθε επίπεδο (τμήμα, σχολείο, Διεύθυνση, Περιφέρεια, χώρα) (23)
Οι διαπιστώσεις προφανώς δεν είναι ικανές να αλλάξουν τη δραματική κατάσταση που αντιμετωπίζουν τα παιδιά και οι νέοι στην Ελλάδα. Ελπίζουμε όμως ότι μπορούν να αποτελέσουν ένα έναυσμα για να μετατοπίσουμε τη συζήτηση στα πραγματικά προβλήματα των νέων, να μάθουμε από το διεθνές περιβάλλον στο οποίο υπάρχουν ανάλογα προβλήματα (24). Κυρίως όμως να αξιοποιήσουμε προσεγγίσεις “από τα κάτω” με συμμετοχή των εκπαιδευτικών στη διαμόρφωσή τους, στηριγμένες σε πρακτικές που έχουν δοκιμαστεί στην Ελληνική πραγματικότητα και είναι συμβατές με αυτήν.
Αθανάσιος Κονταξής
Πρώην Σχολικός Σύμβουλος
Μηχανολόγος Μηχανικός
Παραπομπές – Διευκρινήσεις
(1) UNICEF Innocenti, ‘Worlds of Influence: Understanding what shapes child well-being in rich countries’, Innocenti Report Card 16, UNICEF Office of Research – Innocenti, Florence, 2020 https://www.unicef-irc.org/publications/pdf/Report-Card-16-Worlds-of-Influence-child-wellbeing.pdf
(2) OECD Child Well-being Dashboard, https://www.oecd.org/els/family/child-well-being/data/dashboard/
(3) Από το διδασκαλικό αυτοβιογραφικό βιβλίο ενός φιλολόγου, σε δημόσια, κυρίως επαγγελματικά σχολεία της Νέας Υόρκης. “Ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ” του Φρανκ Μακ Κόρτ, (Εκδόσεις Scripta, Αθήνα, 2006), http://users.sch.gr/kontaxis/paidagogika/0906odaskalos.htm
(4) Κονταξής Α. (2022) Η γενιά των κρίσεων και η Λένγκω https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/383676_i-genia-ton-kriseon-kai-i-lengko
(5) Κονταξής Α. (2017), Πόσο ευτυχισμένοι είναι οι μαθητές μας και τι μπορούμε να κάνουμε http://users.sch.gr/kontaxis/LINKS/17PISAWellBeinglight.pdf
Δημοσιευμένο και στο e-sos https://www.esos.gr/arthra/50564/poso-eytyhismenoi-einai-oi-mathites-mas-kai-ti-mporoyme-na-kanoyme
(6) PISA 2018 Results (Volume III): What School Life Means for Students’ Lives » © OECD 2019 – Students’ life satisfaction and meaning in life https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/c414e291-en.pdf?expires=1665765781&id=id&accname=guest&checksum=93BA6DB952E035F10A5B808C70438584 σελ. 7 (σ. 159 στο συνολικό report)
(7) Είναι ενδεικτικό ότι το ποσοστό των παιδιών που ζούσαν σε περιβάλλον φτώχειας, είχε δραματική αύξηση μεταξύ 2008-2014 και το 2018 επανήλθε στα επίπεδα του 2008. UNICEF Innocenti, ‘Worlds of Influence: Understanding what shapes child well-being in rich countries’, Innocenti Report Card 16, UNICEF Office of Research – Innocenti, Florence, 2020, σελ 36 , https://www.unicef-irc.org/publications/pdf/Report-Card-16-Worlds-of-Influence-child-wellbeing.pdf
(8) Με το πρόγραμμα “Μια Νέα Αρχή στα ΕΠΑΛ” ενισχύθηκε ο κοινωνικός ρόλος του σχολείου με μια σειρά δράσεων, μεταξύ των οποίων η πρόσληψη και υποστήριξη ψυχολόγων σε όλα τα ΕΠΑΛ, η εφαρμογή του Συμβούλου καθηγητή για κάθε μαθητή κλπ. Δείτε σχετικά: “Μια Νέα Αρχή στα ΕΠΑΛ για μαθητές, εκπαιδευτικούς και … διοίκηση” https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/288600_mia-nea-arhi-sta-epal-mnae-gia-mathites-ekpaideytikoys-kai-dioikisi
(9) Δείτε σχετικά: “Η αναβάθμιση της επαγγελματικής εκπαίδευσης απαιτεί ενεργό συμμετοχή των εκπαιδευτικών” http://users.sch.gr/kontaxis/eykairies/1606stratigikiEEK.htm
(10) “PISA 2018: Εύσημα ή ανάθεμα στους εκπαιδευτικούς;” http://users.sch.gr/kontaxis/Paremvaseis/1912_Pisa_alter.pdf
(11) PISA 2018 Results (Volume III): What School Life Means for Students’ Lives » © OECD 2019 – Growth Mindset https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/bd69f805-en.pdf?expires=1665770866&id=id&accname=guest&checksum=3C263516922623FFAB763200AE41D31E σελ 4 (202 στο συνολικό)
(12) Ποια είναι η καλύτερη χώρα για να γεράσεις – η θέση της Ελλάδος https://www.euro2day.gr/news/economy/article/2153291/poia-einai-h-kalyterh-hora-gia-na-geraseis-h-thesh.html
(13) UNICEF Innocenti, ‘Worlds of Influence: Understanding what shapes child well-being in rich countries’, Innocenti Report Card 16, UNICEF Office of Research – Innocenti, Florence, 2020, σελ. 13
https://www.unicef-irc.org/publications/pdf/Report-Card-16-Worlds-of-Influence-child-wellbeing.pdf
(14) Στο ίδιο – στην εισαγωγή
(15) Bradley, Robert & Corwyn, Robert. (2004). Life satisfaction among European American, African American, Chinese American, Mexican American, and Dominican American adolescents. International Journal of Behavioral Development – INT J BEHAV DEV. 28. 385-400. 10.1080/01650250444000072.
(16) Η έλλειψη κοινωνικών υπηρεσιών και η διάρρηξη των κοινωνικών δεσμών εμφανίζεται σε πολλές έρευνες. Στην ήδη αναφερόμενη έρευνα της Unesco παρουσιάζεται πρώτα απ’ όλα με το ποσοστό του ΑΕΠ που διατίθεται σε κοινωνικές υπηρεσίες για την οικογένεια, όπου η Ελλάδα βρίσκεται στην προτελευταία θέση, πριν την Τουρκία (σελ. 37). Είναι εύλογη ακολούθως η υπέρμετρη ανάγκη βοήθειας από την οικογένεια (σελ. 29), όσο και η έκφραση αδυναμίας των εργαζομένων ως προς την εκπλήρωση των οικογενειακών ευθυνών που σχετίζεται με πολλές ώρες εργασίας, απαραιτητες ωστόσο σε περιόδους κρίσεων (δεύτερη δουλειά, μη τήρηση ωραρίων κλπ (σελ. 30) Συγκλονιστικό εύρημα για την Ελλάδα αποτελεί επίσης η τελευταία θέση ως προς το ποσοστό των ανθρώπων που αισθάνονται ότι “υπάρχει κάποιος να τους συνδράμει σε περίπτωση ανάγκης” σελ. 48
UNICEF Innocenti, ‘Worlds of Influence: Understanding what shapes child well-being in rich countries’, Innocenti Report Card 16, UNICEF Office of Research – Innocenti, Florence, 2020 https://www.unicef-irc.org/publications/pdf/Report-Card-16-Worlds-of-Influence-child-wellbeing.pdf
(17) Το παράδοξο της απασχόλησης, δηλαδή η χαμηλή ανταποδοτικότητα των σπουδών στην Ελλάδα για τους νέους, σε σχέση με τις άλλες χώρες καθώς και τα αίτια αυτής της κατάστασης τα έχουμε περιγράψει εκτενώς στην παρέμβασή μας στο διάλογο για την παιδεία “Μπορούν να αποκτήσουν αξία οι σπουδές και η επιμόρφωση στην Ελλάδα;” http://users.sch.gr/kontaxis/LINKS/1601epistimiKatartisi.pdf
(18) “Πραγματικά, μόνο βάρβαροι είναι ικανοί να ξανανιώσουν έναν κόσμο που υποφέρει από ετοιμοθάνατο πολιτισμό” Από Ενγκελς Φρ. Η καταγωγή της οικογένειας της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1979 σελ 167
(19) Δείτε αναλυτική περιγραφή των καλών πρακτικών ενός σχολείου, της προσέγγισης του προγράμματος “Μια Νέα Αρχή στα ΕΠΑΛ – ΜΝΑΕ” και το πως αξιοποίησε στη συνέχεια το συγκεκριμένο σχολείο το Πρόγραμμα. Διαχείριση σχολικής τάξης με αδιάφορους μαθητές – Ένα επιτυχημένο πρόγραμμα , fresh-education http://tiny.cc/bxi0vz
(20) Κονταξής Α. (2021) Τα παιδιά των κρίσεων, οι καθηγητοφάγοι και οι μαθητοφάγοι https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/365078_ta-paidia-ton-kriseon-oi-kathigitofagoi-kai-oi-mathitofagoi
(21) Κονταξής Α. (2020) Οι δύο δρόμοι για την επαγγελματική εκπαίδευση, στην πράξη http://users.sch.gr/kontaxis/Paremvaseis/2001_epagelmatiki_2dromoi_Final.pdf
(22) Κονταξής Α. (2016) Συνεργατικό σχολείο για όλους τους μαθητές – Ο ρόλος των Σχολικών Συμβούλων http://users.sch.gr/kontaxis/LINKS/1603synergatikosxoleio.htm
(23) Κονταξής Α. (2019) Μια νέα αρχή στα ΕΠΑΛ (ΜΝΑΕ) για μαθητές, εκπαιδευτικούς και διοίκηση – Μια αναλυτική περιγραφή προσεγγίσεων που αποδεικνύουν ότι είναι εφικτό να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα στα σχολεία. http://users.sch.gr/kontaxis/Paremvaseis/1905_MNAE_Students_Teachers_Ministry.pdf
(24) Είναι διαπιστωμένη διεθνώς η κρίση στα σχολεία και αναδεικνύεται από διάφορες πηγές. Για παράδειγμα στην Ευρωπαϊκή Εργαλειοθήκη για τα σχολεία αναδεικνύονται όλα αυτά τα προβλήματα και προτείνονται ανάλογες λύσεις http://users.sch.gr/kontaxis/paidagogika/1704SocialEurGuide.htm . Ανάλογος είναι σχετικός πρακτικός οδηγός σχολικής αποτυχίας στις ΗΠΑ που περιγράφεται σε άρθρο: http://users.sch.gr/kontaxis/paidagogika/1005dropoutprevention.htm Ιδιαιτέρως όμως μετά την πανδημία και τα λοκ ντάουν υπάρχει τεράστια διεθνής κινητοποίηση για την αντιμετώπιση των προβλημάτων της νεολαίας . Είναι ενδεικτική η πρωτοβουλία του παγκόσμιου οργανισμού υγείας (ΠΟΥ) για την υποστήριξη των νέων την εποχή του Covid 19
https://www.who.int/news/item/14-12-2020-world-s-largest-youth-organizations-and-who-launch-global-mobilization-to-respond-to-disruptive-impacts-of-covid-19-on-young-people . Δείτε περισσότερα στο άρθρο: Κονταξής Α. (2021) Τα παιδιά των κρίσεων, οι μαθητοφάγοι και οι καθηγητοφάγοι https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/365078_ta-paidia-ton-kriseon-oi-kathigitofagoi-kai-oi-mathitofagoi
