Πρώτη δημόσια συζήτηση: Πώς μπορούν να προστατευθούν τα άτομα που εξαναγκάζονται σε μετακίνηση λόγω των επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης;
Η επιδείνωση των συνθηκών ζωής και των προοπτικών κοινωνικής ανάπτυξης και βιώσιμης οικονομικής δραστηριότητας σε πολλές περιοχές του πλανήτη, ως αποτέλεσμα της κλιματικής κρίσης, είναι μια πραγματικότητα που ήδη έχει ως αποτέλεσμα τον εκτοπισμό και τη μετανάστευση χιλιάδων ανθρώπων. Ειδικότερα στη ‘γειτονιά μας’, τα κράτη της Μεσογείου και του ευρωπαϊκού νότου δέχονται, λόγω γεωγραφίας, αυξημένα μεταναστευτικά ρεύματα. Η Ελλάδα, η Ιταλία, η Μάλτα, η Γαλλία, η Ισπανία και η Πορτογαλία αποτελούν τα συνηθέστερα κράτη πρώτης υποδοχής στην Ευρώπη και ήδη αντιμετωπίζουν προκλήσεις σχετικά με την διαχείριση των μεταναστευτικών ροών.
Λαμβάνοντας ως δεδομένο ότι όσο η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη πλησιάζει στο επιστημονικά ορισμένο ως ‘κατώφλι’ της υπερθέρμανσης κατά 1,5°C σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα, και ενώ τα καταστροφικά φαινόμενα (όπως οι ανεξέλεγκτες πλημμύρες και οι καύσωνες) συμβαίνουν όλο και συχνότερα, τείνοντας να αποτελέσουν νέα κανονικότητα, οι αριθμοί των ατόμων που θα ωθούνται σε μετανάστευση λόγω μη υποφερτών συνθηκών ζωής εύλογα αναμένεται να αυξηθούν δραματικά. Η Μεσόγειος περικλείεται από την Αφρική και την Ασία, οι οποίες αντιμετωπίζουν οξυμένα προβλήματα λόγω της κλιματικής αλλαγής, με αποτέλεσμα μεγάλοι πληθυσμοί να εξαναγκάζονται να μετακινηθούν δημιουργείται μια εξαιρετικά επείγουσα συνθήκη, την οι χώρες της περιοχής σύντομα θα κληθούν να αντιμετωπίσουν.
Η κατά το δυνατόν πιο έγκαιρη κατανόηση της πρόκλησης θα είναι καθοριστική για τη λήψη των κατάλληλων μέτρων και την ανάληψη των απαραίτητων πολιτικών πρωτοβουλιών για καλύτερη ανταπόκριση της Ευρώπης στην αναμενόμενη αύξηση των μεταναστευτικών ροών, για λόγους καθαρά περιβαλλοντικούς, εξελίσσοντας το ισχύον πλαίσιο ανθρώπινων δικαιωμάτων και προστασίας των ατόμων που εξαναγκάζονται σε μετακίνηση λόγω των επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης.
Το WWF Ελλάς σε συνεργασία με το Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες διερευνούν τις ανθρωπιστικές πτυχές της κλιματικής κρίσης και ξεκινούν έναν ανοιχτό διάλογο για το ζήτημα των “κλιματικών προσφύγων”. Το κείμενο αυτό αποτελεί το πρώτο στάδιο ενός διαλόγου που θέλουμε να καταλήξει στην ανάπτυξη μιας πρότασης πολιτικής σχετικά με την απάντηση της Ευρώπης στο σοβαρό αυτό ζήτημα.
Αρχικά, είναι ανάγκη να διευκρινιστεί ότι ο όρος “κλιματικοί πρόσφυγες” που χρησιμοποιείται για τις ανάγκες του έργου αναγράφεται με την προσθήκη εισαγωγικών, ώστε να μην δημιουργείται σύγχυση με τις προβλέψεις της Σύμβασης της Γενεύης για το Καθεστώς των Προσφύγων, η οποία δεν προβλέπει την αναγνώριση της κλιματικής αλλαγής και των περιβαλλοντικών καταστροφών ως αυτοτελείς λόγους που δικαιολογούν φόβο δίωξης (για περισσότερα σχετικά με τον ορισμό του “κλιματικού πρόσφυγα”, δείτε το σχετικό κεφάλαιο στο συνημμένο αναλυτικό πλαίσιο στη Βιβλιοθήκη).
Στη συνέχεια προτείνονται και τίθενται σε ανοιχτή διαβούλευση τρεις προσεγγίσεις που έχουμε αναγνωρίσει ότι θα μπορούσαν να συμβάλουν στην πρόκληση που γεννά για όλα τα κράτη και συνολικότερα για την Ευρωπαϊκή Ένωση η αναμενόμενη αύξηση των μετακινήσεων πληθυσμών εξαιτίας της κλιματικής κρίσης.
Σας προσκαλούμε να συμμετάσχετε στην παρούσα προ-διαβούλευση και να μοιραστείτε τις καλύτερες ιδέες σας και τους προβληματισμούς σας σε σχέση με τις προτεινόμενες προσεγγίσεις. Ενδεικτικά ερωτήματα που θα θέλαμε να λάβετε υπόψη είναι τα εξής:
- Ποια άτομα χρήζουν προστασίας και ποιες είναι οι συνθήκες μετακίνησής τους που πρέπει να ληφθούν υπόψη;
- Με ποια νομικά εργαλεία μπορούν να προστατευθούν;
- Τι θα πρέπει να περιλαμβάνει το καθεστώς προστασίας;
- Υπό ποιους όρους και προϋποθέσεις χορηγείται το καθεστώς προστασίας;
1. Ανάληψη πρωτοβουλίας σε επίπεδο ΕΕ
Στο πλαίσιο της συνεργασίας μεταξύ ΕΕ και Συμβουλίου της Ευρώπης, προτείνεται η εκκίνηση ανοιχτού δημόσιου και πολιτικού διαλόγου για τη δημιουργία ενός συνεκτικού κανονιστικού/νομοθετικού πλαισίου που θα περιλαμβάνει και θα αναγνωρίζει την κατηγορία των “κλιματικών προσφύγων”. Βάση αποτελεί το ψήφισμα του Συμβουλίου της Ευρώπης με τίτλο «Ένα νομικό καθεστώς για τους “κλιματικούς πρόσφυγες”», το οποίο εγκρίθηκε το 2019 και:
- Επιβεβαιώνει ότι η υποχρέωση προστασίας των εσωτερικά εκτοπισμένων ατόμων εμπίπτει στην ευθύνη των κρατών μελών και θα πρέπει να αποτελεί το πρώτο επίπεδο νομικής προστασίας στη νομοθεσία τους.
- Εξετάζει τις δράσεις που πρέπει να θέσουν σε εφαρμογή τα κράτη μέλη για τη διαχείριση της “κλιματικής μετανάστευσης”.
- Προωθεί την επεξεργασία και εφαρμογή ευρωπαϊκών προγραμμάτων αναπτυξιακής συνεργασίας, τα οποία χρηματοδοτούνται από τα κράτη μέλη, για τη στήριξη της ορθής εφαρμογής μηχανισμών προστασίας της ανθρώπινης κινητικότητας μετά από καταστροφές που σχετίζονται με το περιβάλλον λόγω της κλιματικής αλλαγής (π.χ. η Σύμβαση της Καμπάλα).
- Προτρέπει τα κράτη μέλη να προβούν σε μεταρρυθμίσεις της νομοθεσίας για την αναγνώριση του καθεστώτος προσωρινής διαμονής σε θύματα φυσικών καταστροφών που έχουν διαφορετική ιθαγένεια.
- Αναγνωρίζοντας το κενό προστασίας της Σύμβασης της Γενεύης σχετικά με το καθεστώς των προσφύγων, το ψήφισμα απαιτεί από τα κράτη μέλη να αναπτύξουν στο πλαίσιο του συστήματος ασύλου τους μηχανισμούς προστασίας για τους ανθρώπους που αναγκάζονται σε εκτοπισμό από τη μακροχρόνια κλιματική αλλαγή στις πατρίδες τους.
Το πλαίσιο είναι απαραίτητο να έχει δεσμευτικό χαρακτήρα προς τα κράτη ως προς την εφαρμογή πολιτικών προστασίας των ατόμων αυτών.
Επίσης, προτείνεται η δημιουργία ενός νομικού πλαισίου που θα βασίζεται στο καθεστώς προσωρινής προστασίας της Οδηγίας 2001/55/ΕΚ, σε περιπτώσεις όπου το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης διαπιστώσει την ύπαρξη μαζικής εισροής εκτοπισθέντων από τρίτη χώρα, λόγω έκτακτων συνθηκών που θα προκύψουν από περιβαλλοντικές καταστροφές μεγάλης κλίμακας και οι οποίες θα καθιστούν αδύνατη την επιστροφή των ατόμων αυτών στις πατρίδες τους. Κύριες προβλέψεις της Οδηγίας είναι:
- Η προσωρινή προστασία εφαρμόζεται σε όλα τα κράτη μέλη με απόφαση του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης που επιβεβαιώνει τη μαζική εισροή εκτοπισθέντων ατόμων στην ΕΕ και ορίζει τις ομάδες των ατόμων που χρειάζονται προστασία.
- Έχει διάρκεια ενός έτους και μπορεί να παραταθεί μέχρι και δύο έτη.
- Η προστασία μπορεί να λήξει, αν το Συμβούλιο κρίνει ότι είναι ασφαλές για τα άτομα να επιστρέψουν στην πατρίδα τους.
- Τα κράτη μέλη πρέπει να διασφαλίζουν ότι τα εκτοπισθέντα άτομα επιθυμούν να έρθουν στη χώρα τους.
- Τα κράτη μέλη πρέπει να εκδίδουν άδεια παραμονής για τα άτομα στα οποία έχει χορηγηθεί προσωρινή προστασία. Η εν λόγω άδεια ισχύει για την πλήρη διάρκεια της προστασίας.
- Τα άτομα στα οποία χορηγείται προσωρινή προστασία έχουν το δικαίωμα:
- να ασκούν μισθωτή ή αυτοαπασχολούμενη δραστηριότητα·
- να έχουν πρόσβαση σε εκπαιδευτικά προγράμματα για ενήλικες, επαγγελματική κατάρτιση και πρακτική άσκηση·
- να έχουν κατάλληλο κατάλυμα·
- να τους παρέχεται κοινωνική βοήθεια και χρηματοοικονομική υποστήριξη και ιατρική περίθαλψη.
- Τα παιδιά κάτω των 18 θα έχουν επίσης δικαίωμα στην εκπαίδευση υπό τους όρους που ισχύουν για τους υπηκόους του κράτους μέλους υποδοχής.
- Αν σε κάποια από τα μέλη της ίδιας οικογένειας έχει χορηγηθεί προσωρινή προστασία σε διαφορετικά κράτη μέλη της ΕΕ, ή αν κάποια από τα μέλη της οικογένειας δεν βρίσκονται ακόμα στην ΕΕ, πρέπει να έχουν το δικαίωμα επανένωσης στο ίδιο κράτος μέλος.
- Τα άτομα στα οποία χορηγείται προσωρινή προστασία πρέπει να μπορούν να υποβάλλουν αίτηση ασύλου. Το κράτος μέλος που υποδέχεται το άτομο είναι υπεύθυνο για την εξέταση της αίτησης.
- Ωστόσο, τα κράτη μέλη μπορούν να αποφασίσουν ότι κάποιος στον οποίο έχει χορηγηθεί προσωρινή προστασία δεν μπορεί να έχει την ίδια στιγμή το καθεστώς του αιτούντος άσυλο.
Τέλος, προτείνεται η ανάληψη πρωτοβουλίας από την πλευρά της ΕΕ με στόχο την αναθεώρηση της Σύμβασης της Γενεύης για το καθεστώς των Προσφύγων, η οποία θα πραγματοποιηθεί μέσω της προσθήκης ενός νέου Πρωτοκόλλου που θα επεκτείνει την προστασία και σε άτομα που εκτοπίζονται λόγω των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Στηριζόμενη στην Έκθεση του Ειδικού Εισηγητή του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή, και αναγνωρίζοντας τις προκλήσεις που υφίστανται ήδη αρκετές χώρες ακριβώς λόγω της περιβαλλοντικής υποβάθμισης, είναι απαραίτητο η EE να αναλάβει πρωτοβουλία άσκησης πίεσης προς τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών για την υιοθέτηση ενός τέτοιου πλαισίου.
2. Ανάληψη πρωτοβουλίας σε Μεσογειακό επίπεδο
Ακολουθώντας το πρότυπο περιφερειακών πρωτοβουλιών, όπως η Σύμβαση του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας (1969) για τις ειδικές πτυχές του προσφυγικού προβλήματος στην αφρικανική ήπειρο, η οποία έχει κυρωθεί από 46 κράτη, ή τη Διακήρυξη της Καρταχένα (1984), ή τη Σύμβαση της Αφρικανικής Ένωσης για την προστασία και τη βοήθεια των εσωτερικά εκτοπισμένων ατόμων (2009), ή την Pacific Regional Framework on Climate Mobility, προτείνεται η ενθάρρυνση αντίστοιχων πρωτοβουλιών σε περιφερειακό επίπεδο.
Ειδικότερα στη Μεσόγειο, περιφέρεια όπου η μετανάστευση πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα για σοβαρή διακρατική συνεργασία, πρωτοβουλία για την κλιματική μετανάστευση θα μπορούσε να αναληφθεί στο πλαίσιο της MED9, δηλαδή της ομάδας εννέα μεσογειακών κρατών-μελών της ΕΕ. Μεταξύ και άλλων θεμάτων που αφορούν τη Μεσόγειο, οι χώρες της MED9 έχουν προτεραιοποιήσει την ενιαία και διαρθρωτική διαχείριση της μετανάστευσης. Στόχος: η αναγνώριση και θέσπιση πλαισίου προστασίας ατόμων που εκτοπίζονται από τις εστίες τους εξαιτίας περιβαλλοντικής υποβάθμισης. Στο πλαίσιο αυτό θα μπορούσαν να προταθούν από τη MED9 πρωτοβουλίες για την ανάπτυξη ευρύτερου ευρωπαϊκού θεσμικού πλαισίου που θα εδράζεται στο ψήφισμα του Συμβουλίου της Ευρώπης και θα προστατεύει τους “κλιματικούς πρόσφυγες” και το οποίο θα εισαχθεί στις εθνικές τους νομοθεσίες. Επίσης, μια ακόμη πρωτοβουλία που θα μπορούσε να αναληφθεί στο πλαίσιο της MED9 είναι και η συμφωνία επί μιας Διακήρυξης, η οποία θα εγκριθεί από τα κράτη, στα πρότυπα της Διακήρυξης της Καρταχένα και θα περιγράφει ένα συνεκτικό πλαίσιο πολιτικών. Στόχος να αναπτυχθεί μια δυναμική μεταξύ των κρατών του ευρωπαϊκού νότου, η οποία πιθανά θα συμπαρασύρει και την συμμετοχή και άλλων χωρών στην πρωτοβουλία.
3. Ανάληψη πρωτοβουλίας σε εθνικό επίπεδο
Πολλά κράτη της Λατινικής Αμερικής έχουν υιοθετήσει στο εσωτερικό τους δίκαιο τη Διακήρυξη της Καρταχένα. Παράδειγμα το Μεξικό, που το 2011 ενσωμάτωσε τις προβλέψεις αυτές στην εσωτερική του νομοθεσία. Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και η Αργεντινή, η οποία προχώρησε το 2022 στη θέσπιση νομοθεσίας που προβλέπει την προστασία ατόμων που εκτοπίζονται λόγω περιβαλλοντικών καταστροφών.
Σημαντικές είναι και οι ενέργειες της Νέας Ζηλανδίας, η οποία έχει συνάψει συμφωνία με νησιωτικά κράτη, όπως το Τουβαλού, και το Κιριμπάτι για ένα πλαίσιο μεταναστευτικής πολιτικής.
Έχοντας ως βάση ρυθμίσεις που υπαγορεύονται από το διεθνές μεταναστευτικό δίκαιο, καθώς επίσης και το διεθνές δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων οι οποίες εστιάζουν στην προστασία της ζωής, την απαγόρευση των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης, όπως είναι τα άρθρα 6 και 7 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα («ΔΣΑΠΔ»), προτείνεται η επεξεργασία νέων νομοθετικών εργαλείων προς την κατεύθυνση αυτή.
Για περισσότερα μπες και εδώ!
