Οι αρχαίοι δεν είναι συγχωροχάρτι

Από την Τασούλα Καραϊσκάκη

Η απουσία του «τέλους», του τόσο αναγκαίου ψυχολογικά σκοπού, η έλλειψη σχεδίου και κριτικής σκέψης, οι μεγάλες διαιρέσεις, το νόημα και η αξία της ύπαρξης στην εποχή του αποχαιρετισμού στην ιδιωτική ζωή είναι από τα ζητήματα που θέτει συνεχώς στον εαυτό του και πραγματεύεται στα βιβλία του ο δοκιμιογράφος Γιώργος Παμπούκης. Εικόνες από την Ελλάδα και τον κόσμο, ερωτήματα, με απαντήσεις ή χωρίς, ξεπηδούν συνεχώς από την κουβέντα με τον συγγραφέα στην ήσυχη γωνιά ενός μικρού ζαχαροπλαστείου στο Ψυχικό.

«Μετά την αποδυνάμωση των παραδοσιακών στόχων που είχαν εμφυτευθεί για αιώνες στον άνθρωπο και τον καταδυνάστευαν (π.χ. η τυφλή και διά βίου αφοσίωση σε έναν μονάρχη, σε ένα ιερατείο, η πίστη σε ουτοπικά πολιτικά συστήματα δήθεν δίκαιων κοινωνιών κ.ά.)», λέει ο στοχαστής, «άνθρωποι και κοινωνίες δείχνουν να παραπαίουν, να μη γνωρίζουν πού οδεύουν». Δεν υπάρχουν συνολικοί κοινωνικοί στόχοι. Πλήρης άγνοια και αδιαφορία. Για ορισμένους, μάλιστα, φαντάζει εξωπραγματική, ακόμη και επικίνδυνη η άποψη ότι ο άνθρωπος δικαιούται να έχει έναν σκοπό. Ωστόσο, η εκπεφρασμένη ή μη ανάγκη για μια αξιοπρεπή συνύπαρξη των ανθρώπων αποτελεί έναν στόχο. Από την άλλη, οδυνηρές απόπειρες, ξεπερασμένες αντιλήψεις και ανέτοιμες δομές δείχνουν ότι «κανένα πραγματικά δημοκρατικό πολιτικό σύστημα δεν μπορεί στις μέρες μας να λειτουργήσει ικανοποιητικά και να επιβιώσει αν προηγουμένως δεν έχει φτάσει σε ένα αντίστοιχο ικανοποιητικό βαθμό η κριτική ικανότητα μιας κρίσιμης μάζας πολιτών…». Τους πολίτες αυτής της κρίσιμης μάζας θα πρέπει να τους δημιουργήσουν οι κοινωνίες μας – μερικές το έχουν ήδη κάνει. «Είναι από τα αισιόδοξα μηνύματα της βασανισμένης εποχής μας».


«Βιώνουμε την άνοδο της ακροδεξιάς, τον τορπιλισμό της Ε.Ε., λαϊκισμούς…».

«Ανοδος της ακροδεξιάς στην Ευρώπη, τορπιλισμός της Ευρωπαϊκής Ενωσης, λαϊκισμός, το φαινόμενο Τραμπ, παγκοσμιοποίηση, που έλυσε πολλά προβλήματα φτώχειας αλλά δημιούργησε άλλα, κλιματική αλλαγή. Οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι το 2030 η αύξηση της θερμοκρασίας της Γης θα ξεπεράσει τον 1,5 βαθμό και θα έχουμε ασύλληπτες καταστροφές, είναι επιστημονικές αλήθειες στις οποίες θα έπρεπε να δοθεί μεγάλη προσοχή, αλλά που ορισμένες κυβερνήσεις δεν παίρνουν πολύ στα σοβαρά, διότι δεν ασχολούνται με σχέδια τα οποία θα αποδώσουν σε 20-30 χρόνια. Οι επενδύσεις που απαιτεί η συγκράτηση της θερμοκρασίας της Γης είναι πολύ μεγάλες και τα κράτη δεν ενδιαφέρονται γιατί δεν τα αφορούν άμεσα», σημειώνει.

Στην Ελλάδα; «Παντελής απουσία μακροπρόθεσμου σχεδιασμού: είναι κάτι που δεν ενδιαφέρει τους πολιτικούς γιατί, όπως είπαμε, δεν θα καρπωθούν τα όποια οφέλη. Θα πρέπει ένας ηγέτης να έχει μεγάλη, ανιδιοτελή αγάπη για τη χώρα του ώστε να αναλάβει σήμερα ένα μεγάλο πολιτικό κόστος για ένα απώτερο κέρδος. Καμία ελληνική κυβέρνηση δεν έκανε ποτέ μακροπρόθεσμο σχεδιασμό».

Σε άλλα κράτη υπάρχει; «Ναι, στις βόρειες χώρες. Το περίφημο Nordic model. Τα σκανδιναβικά κράτη αποτελούν τρανταχτό παράδειγμα μακροπρόθεσμου σχεδιασμού. Το ίδιο και η Γερμανία και η Γαλλία. Η Ιταλία, όχι. Ούτε οι ΗΠΑ, τουλάχιστον η κυβέρνηση Τραμπ. Μακροπρόθεσμο σχεδιασμό διαθέτει επίσης η μη δημοκρατική Κίνα, η δεύτερη οικονομία στην κόσμο, με επιρροή και φιλοδοξίες πλανητικές. Το γεγονός ότι δεν είναι δημοκρατική –δεν μπορούμε να περιμένουμε κάτι άλλο, οι διαδικασίες αυτές αργούν, προς το παρόν έχει αποδεχθεί τη μεικτή οικονομία–, δεν αποτρέπει τον ηγέτη της από το να σχεδιάζει ότι το 2030 δεν θα υπάρχει στη χώρα αυτοκίνητο εσωτερικής καύσης, θα είναι όλα ηλεκτρικά. Είναι κάτι το οποίο δεν υποσχέθηκε κανείς δυτικός ηγέτης».

Απουσία αυτογνωσίας

Στην Ελλάδα, ποια είναι η βασική τροχοπέδη μας; «Η απουσία αυτογνωσίας. Δεν περνούν από την κριτική σκέψη τα παιδιά στα σχολεία, κι αυτή η έλλειψη έχει τρομακτικές επιπτώσεις. Είναι μια δευτερογενής συνέπεια, που σχετίζεται με την Ιστορία και την παιδεία μας, οι οποίες είναι τελείως διαφορετικές από αυτές που διδασκόμαστε.


«Το περιβάλλον ασφυκτιά, αλλά οι κυβερνήσεις στρουθοκαμηλίζουν».

Επίσης, η πολιτική πόλωση, όταν υπάρχουν πολύ πιο σημαντικά ζητήματα που θα έπρεπε να μας απασχολούν και όχι η ανούσια διαίρεσή μας σε αριστερούς και δεξιούς. Η πορεία των κοινωνιών που έχουν αναπτύξει κάποιο βαθμό συλλογικής κριτικής σκέψης τείνει να γίνει πολιτικά “μονοσήμαντη”. Βέβαια, το είδος αυτό των “σκεπτόμενων” κοινωνιών αποτελεί ακόμη μειονότητα, που όμως –αν δει κανείς τα πράγματα με αισιοδοξία– φαίνεται να κερδίζει έδαφος. Αλλο πρόβλημά μας, το μίσος μας προς την ιδιωτική πρωτοβουλία, προς την επένδυση, που έχει εκδηλωθεί πολύ έντονα τα τελευταία χρόνια. Ο επιτυχημένος επενδυτής πρέπει να κερδίσει, αλλιώς δεν είναι επενδυτής. Στις σκανδιναβικές χώρες (Δανία, Φινλανδία, Νορβηγία, Σουηδία, Ισλανδία) κατάφεραν να συνδυάσουν μια ικανοποιητική οικονομική ανάπτυξη, με μια σχετικά ομαλή σχέση εργασίας-κεφαλαίου, μια πολύ πιο δίκαιη κατανομή του εισοδήματος και μια εξαιρετική παρουσία του κράτους πρόνοιας. Το κράτος υποστηρίζει θερμά τον επενδυτή –υπάρχει μια εμμονή στην ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής από ιδιώτες και στην ιδιωτική οικονομία–, και μετά τον φορολογεί με υψηλή φορολογία, την οποία αυτός σταδιακά αποδέχεται (στην αρχή κι εκεί υπήρχαν αντιδράσεις), διότι αποδεικνύεται ότι το κράτος πρόνοιας εξομαλύνει τη ζωή στη χώρα όπου εκείνος δραστηριοποιείται».

Κακομαθημένα παιδιά

Αλλα μας ελαττώματα; Διότι είμαστε και εγωιστές, βολεψάκηδες, γκρινιάρηδες… «Ναι, τα “κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας” όπως γράφει και ο Κώστας Κωστής… Ομως η σύνδεσή μας με το αρχαιοελληνικό παρελθόν μας, ένα παρελθόν ομολογουμένως λαμπρό, στο οποίο η Ευρώπη βλέπει τις ρίζες της δικής της ταυτότητας, δεν μπορεί εσαεί να δίνει συγχωροχάρτι στους σύγχρονους Ελληνες».

Πώς θα βγούμε από τον φαύλο κύκλο; «Σε μερικά εξαιρετικά βιβλία, όπως το “Καταστροφές και θρίαμβοι” του Στάθη Καλύβα, περιγράφεται η ελληνική Ιστορία ως μια αλυσίδα από μεγάλες καταστροφές και επιτεύγματα, από άλματα και πτώσεις ιδίως σε σχέση με την εξωτερική μας πολιτική. Πέφτουμε σε βάραθρα και έπειτα με έναν τρόπο επιστρέφουμε σε μια κανονικότητα μέχρι να ξαναπέσουμε σε βάραθρο. Πόλεμος του ’97, Μικρασιατική καταστροφή, Εμφύλιος, ο οποίος ξέσπασε χωρίς ουσιαστικά να υπάρχει λόγος (είχε τελειώσει ο πόλεμος, ήμασταν με τους νικητές, σφαχτήκαμε χωρίς λόγο, με μεγάλη ευθύνη όλων), Κυπριακό, συνεχώς είχαμε μεγάλες καταστροφές και με μεγάλο κόπο και θυσίες ορισμένων ανθρώπων που δούλευαν καταφέρναμε να ξεπερνάμε τις κρίσεις. Ελπίζω ότι κάτι αντίστοιχο θα συμβεί και τώρα».

Εχουμε λόγους να αισιοδοξούμε; «Εχουμε. Και μόνο η ομορφιά αυτής της χώρας, το κλίμα της, θα έπρεπε να μας εξασφαλίζει τα προς το ζην πέντε ή δέκα φορές περισσότερο από όσα μας δίνει σήμερα ο τουρισμός. Δεν το κάνει διότι κινούμαστε χωρίς προσανατολισμό και πρόγραμμα για το μέλλον, χωρίς στρατηγική ανάπτυξης.

Παράλληλα, υποχωρεί το ποιοτικό στοιχείο. Ετσι αυξάνονται οι αφίξεις και μειώνεται ο τζίρος. Αν κάτι μας σώζει είναι ο μόχθος μιας μειονότητας και το θείο δώρο της ελληνικής φύσης».

Μια ανοιχτή σε όλους αλλά προσεκτικά σχεδιασμένη ημιμάθεια…

Ο Γιώργος Παμπούκης είναι πολιτικός μηχανικός στο επάγγελμα. «Εγινα μηχανικός λόγω… ανυπαρξίας επαγγελματικού προσανατολισμού, ήμουν καλός στα μαθηματικά, όμως μετά ανακάλυψα ότι ήταν ένα επάγγελμα που δεν με ενδιέφερε. Είμαι από οικογένεια γιατρών, ο πατέρας μου, οι παππούδες μου ήταν γιατροί, αλλά δεν με πίεσαν να κάνω το ίδιο. Είναι μεγάλο πρόβλημα η έλλειψη προσανατολισμού, η Αμερική το έχει λύσει με ένα διάστημα τριών ετών γενικής παιδείας μετά τα οποία μπορείς να πας σε όποια ειδικότητα θέλεις, αφού πρώτα έχεις κατασταλάξει». Επειδή, λοιπόν, ασκούσε –επιτυχώς– ένα επάγγελμα που δεν τον ενδιέφερε, «άρχισα από νωρίς να γράφω. Ετυχε το πρώτο μου βιβλίο “Ο μεγάλος κόσμος του μικρού ανθρώπου” (Ερμής, 1973), να πάρει το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών για το δοκίμιο και έτσι συνέχισα να γράφω, στην αφάνεια, πιάνοντας θέματα που δεν είναι λυμένα».

«Πλοηγός ιδεών για την τρίτη χιλιετία» (Δόμος, 1992), «Στην τροχιά του ενός θεού», ένα βιβλίο 700 σελίδων για τις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες (Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, 1999), «Η μεγάλη αντιπαράθεση» ή όταν το θείο συγκρούεται με τη σύγχρονη γνώση (Κριτική, 2004), «Ημιμάθειας εγκώμιον» (Κριτική, 2009),

«Ιστορίες ντροπής και η μοίρα των γυναικών» (Εκδ. Πατάκη, 2012), «Τύχη» (Εκδ. Πατάκη, 2014), «Τα απομεινάρια του Φανατισμού» (Εκδ. Πατάκη, 2018).


«Δεν λαμβάνονται μέτρα για το κλίμα γιατί δεν αποδίδουν, πολιτικά, άμεσα».

Αγαπημένο του βιβλίο, το «Ημιμάθειας εγκώμιον». Οπως λέει ο ίδιος, «είναι τέτοιος σήμερα ο όγκος της γνώσης, που δεν είναι πια δυνατόν ο άνθρωπος να εμβαθύνει παρά σε έναν πολύ μικρό τομέα, για επαγγελματικούς λόγους. Αυτό όμως τον κάνει να χάνει την επαφή με τη γενική θεώρηση του κόσμου. Πώς μπορούμε να το ξεπεράσουμε αυτό; Μόνο με ένα είδος σχεδιασμένης ημιμάθειας. Το βιβλίο σόκαρε, γιατί η ημιμάθεια έχει αρνητική χροιά, όμως ένας λόγος που οι σύγχρονες κοινωνίες οδεύουν ακυβέρνητες, χωρίς σκοπό, είναι ότι οι πολίτες τους δεν ενημερώνονται ουσιαστικά για όσα συμβαίνουν γύρω τους. Ενας τρόπος να το κάνουν είναι, ξεφεύγοντας από τα βαρύγδουπα, απορρυθμιστικά φράγματα των ειδικών, να καταφύγουν, χωρίς κανένα σύμπλεγμα, σε μια ανοιχτή για όλους αλλά προσεκτικά σχεδιασμένη ημιμάθεια…», εξηγεί ο συγγραφέας.

Λίγη γνώση παρά καθόλου

Δεν χρειάζεται να είσαι περιβαλλοντολόγος για να έχεις άποψη για την εκμετάλλευση υδρογονανθράκων στην Αρκτική, αλλά «αν δεν έχεις την κατάλληλη διανοητική σκευή για να μπορείς να παρακολουθήσεις τις σχετικές συζητήσεις, οι αποφάσεις θα ληφθούν ερήμην σου. Λίγη γνώση είναι προτιμότερη από την καθόλου γνώση» (από τον πρόλογο του Χαρίδημου Τσούκα).

Πιο επιτυχημένο εμπορικά βιβλίο, οι «Ιστορίες ντροπής» ή οι άνδρες, οι θρησκείες, οι νόμοι και η μοίρα των γυναικών, δηλαδή οι σχεδιασμένοι από τους άνδρες και «ευλογημένοι» από τις Εκκλησίες και τον κλήρο καταναγκασμοί που επιβάλλονταν για αιώνες και χιλιετίες «θεσμικά» στις γυναίκες. Το βιβλίο επιχειρεί να αποκρυπτογραφήσει τον συνδυασμό θρησκευτικών «αποκαλυπτικών» αληθειών, υποτιθέμενων ιστορικών αληθειών και όσων πραγματικά συνέβησαν, που αποτελούν ένα εκρηκτικό μείγμα.

Πηγή