Έχοντας ως σκέψη να γράψω για την εσωστρέφεια που μπορεί να νιώθει κάποιος ζώντας σε μία μεγαλούπολη – κάτι που φαινομενικά μοιάζει οξύμωρο – ξεκίνησα να καταγράφω τους ανθρώπους που μίλησα μαζί τους την προηγούμενη εβδομάδα, αφαιρώντας εκείνους στην εργασία μου και στο σπίτι. Η πρόθεση για μία καταγραφή της κοινωνικότητας μου τη στιγμή που καθημερινά περνούν από δίπλα μου χιλιάδες άνθρωποι, έγινε ακριβώς για να διαπιστώσω πόσο μπορεί να «κλειστεί» στον εαυτό του ένας άνθρωπος που εργασιακά αλλά και κοινωνικά έρχεται σε επαφή με πολλούς άλλους ανθρώπους.
Η δομή πλέον της κοινωνίας στις πόλεις, μοιάζει να ωθεί τους κατοίκους της σε μία εσωστρεφή διαβίωση που αφαίρεσε με τα χρόνια ανθρώπους αλλά και δικαιώματα απέναντι στο άγνωστο ή στο γειτονικό. Ο τρόπος που οι μεγάλες οικοδομές φτιάχνονται, κατάφεραν σε συνδυασμό με άλλα, να φτιάξουν πλέον γενιές ανθρώπων που αρκούνται σε έναν περιορισμένο αριθμό γνωριμιών και συναναστροφών που χαρακτηρίζει την εποχή αλλά και την ίδια την κοινωνία.
Πώς όμως γίνεται σε μία μεγαλούπολη, που υπάρχει πληθώρα κατοίκων, να νιώθει ή να αποζητά κάποιος τη μοναξιά του; Πώς γίνεται από τα δεκάδες «καλημέρα» του χωριού – την εποχή που οι άνθρωποι μιλούσαν με όλους – να φτάσει κάποιος να μιλά μόνο σε εκείνους που απαραίτητα πρέπει να μιλήσει χωρίς να γνωρίζει ποιος ζει στην άλλη πλευρά του τοίχου ή να μην έχει κάποιον στην πολυκατοικία του ώστε να απευθυνθεί σε μία στιγμή ανάγκης. Επιλογή του; Ναι, πολλές φορές είναι επιλογή μας να μη μιλάμε πλέον με πολλούς ανθρώπους, είτε γιατί με αυτόν τον τρόπο νιώθουμε πως διαφυλάσσουμε την ιδιωτικότητα μας, μη επιτρέποντας πολλούς να γνωρίζουν τη ζωή μας αλλά και να επέμβουν σε αυτή κρίνοντας την, είτε γιατί τα πολλά προβλήματα της ημέρας μας κάνουν να θέλουμε να μη μιλάμε πουθενά χωρίς να υπάρχει υποχρέωση γι’ αυτό.
Η δομή της πόλης μπορεί να συντελέσει σημαντικά στη μοναξιά. Μια αυστραλιανή έρευνα αναφέρει πως ο κακός αστικός σχεδιασμός έχει αντίκτυπο, αφού οι πόλεις μπορούν να συμβάλλουν στις κοινωνικές σχέσεις, ή να τις εμποδίσουν. Δεν είναι μόνο θέμα το να μπορεί κάποιος να πάει εύκολα στη δουλειά του αλλά να μπορεί επίσης εύκολα να δει τους φίλους, την οικογένεια του και να συμμετέχει σε κοινωνικές δραστηριότητες». Οι ηλικιωμένοι μίας πόλης, νιώθουν εγκλωβισμένοι πολλές φορές και μόνοι. Οι νεαροί νιώθουν επίσης συχνά μοναξιά. Πολλοί εθίζονται στη μοναχική ψυχαγωγία—βλέπουν τηλεόραση, παίζουν βιντεοπαιχνίδια και περνούν ώρες ολόκληρες μόνοι τους μπροστά στο κομπιούτερ. Παύουν να συναναστρέφονται με ανθρώπους και στρέφονται σε πιο μοναχικές δραστηριότητες.
Πολλοί άνθρωποι βιώνουν αισθήματα μοναξιάς και υπάρχουν στιγμές που δεν υπάρχει κανείς να μιλήσουν, να γελάσουν ή να απευθυνθούν για υποστήριξη. Αλλά για μερικούς ανθρώπους, το αίσθημα της μοναξιάς μπορεί να γίνει ένα επίμονο και διάχυτο κομμάτι της ζωής του ρίχνοντας μια τεράστια σκιά που μπορεί να επηρεάσει την υγεία τους. Το 2022, η έκθεση των Meta και της Gallup State of Social Connections αποκάλυψε σημαντικές διαφοροποιήσεις στην αίσθηση των ανθρώπων σχετικά με τη σύνδεση και τη μοναξιά στις χώρες που μελετήθηκαν. Τα δεδομένα της έκθεσης προέρχονται από 142 χώρες.
Μεταξύ άλλων η έρευνα αναδεικνύει ότι σχεδόν το ένα τέταρτο (24%) του παγκόσμιου πληθυσμού αισθάνθηκε «πολύ» ή «αρκετά» μόνος, ενώ η Ελλάδα καταλαμβάνει την 118η θέση αναφορικά στην μοναξιά που αισθάνονται οι κάτοικοί της καθώς το 11% νιώθει «πολύ» μοναξιά. Οι άνθρωποι παγκοσμίως ανέφεραν ότι αλληλεπιδρούν με κοινωνικές ομάδες τουλάχιστον μία φορά την ημέρα, αλληλεπιδράσεις με φίλους ή οικογένεια που ζουν μαζί τους και σε κοντινή απόσταση ήταν ο συχνότερος τύπος κοινωνικής αλληλεπίδρασης που αναφέρθηκε παγκοσμίως και στις περισσότερες χώρες. Γιατί όμως φτάσαμε να περιοριζόμαστε σε έναν οικείο κοινωνικό περίγυρο για να μιλάμε όταν γύρω μας υπάρχουν τόσοι πολλοί άνθρωποι, ίσως πρόθυμοι, να συνδεθούν με άλλους; Ποσο άλλαξε σε μία μεγάλη πόλη η διάθεση μας να συνομιλήσουμε με άλλους ανθρώπους, όταν μερικές γενιές πίσω – άνθρωποι δικοί μας που ζούσαν σε χωριά – μιλούσαν με όλους ή είχαν την διάθεση να συνδεθούν ακόμα και με αγνώστους.
Σήμερα είναι πολλοί οι λόγοι που κρατούν μεταξύ μας έναν νοητό τοίχο – Από την απλή καλημέρα που πολλές φορές αποφεύγουμε να πούμε βγαίνοντας από την πολυκατοικία, μέχρι το μοίρασμα προβλημάτων ή ακόμα και χαρών με εκείνους που παραμένουν σε απόσταση με εμάς. Είναι ίσως ακριβώς και ο λόγος – αυτή η απόσταση – που κάνει πολλούς να μην έχουν και το θάρρος να επέμβουν στην ιδιωτικότητα των άλλων, ακόμα κι αν πολλές φορές μοιάζει να συντρέχει κάποιος σοβαρός λόγος και να χρειάζονται βοήθεια.
Σύμφωνα με την έρευνα της Meta και της Gallup State of Social Connections, στις περισσότερες χώρες η πλειοψηφία των ανθρώπων ανέφερε καθημερινές αλληλεπιδράσεις με φίλους ή συγγενείς που ζουν μαζί τους ή κοντά τους, αλλά τα ποσοστά κυμαίνονταν από 21% στη Λιθουανία έως 90% στην Ταϊλάνδη. Ομοίως, οι καθημερινές αλληλεπιδράσεις με γείτονες ή άτομα που ζουν κοντά κυμάνθηκαν από 15% στη Λιθουανία έως 78% στη Λιβερία, και οι καθημερινές αλληλεπιδράσεις με αγνώστους κυμαίνονταν από 3% στο Μπαγκλαντές έως 42% στη Λιβερία.
Παγκοσμίως, η πιο κοινή πηγή καθημερινής αλληλεπίδρασης ήταν οι κοντινοί φίλοι ή η οικογένεια: 119 από τις 142 χώρες και περιοχές που συμμετείχαν στην έρευνα (84%), τα αναφερόμενα ποσοστά καθημερινής αλληλεπίδρασης με αυτή την ομάδα ξεπερνούσε εκείνα με οποιοδήποτε άλλο είδος κοινωνικής σύνδεσης. Μάλιστα η Ελλάδα είναι δεύτερη σε αυτή την κατηγορία με 86% στην καθημερινή επαφή με φίλους ή οικογένεια που μένουν κοντά τους. Πρώτη είναι η Ταϊλάνδη με 90%.
Αυτό σημαίνει πως κάνουμε έναν κύκλο γύρω μας χωρώντας τελικά λίγους ανθρώπους πλέον, κλείνοντας τον ερμητικά και περιορίζοντας τις διαπροσωπικές μας σχέσεις σε φίλους, οικογένεια και λιγότερο σε γνωστούς, αρνούμενοι να χωρέσουμε μέσα στον κύκλο νέες γνωριμίες ή ανθρώπους που μπορεί να βρίσκονται έξω αλλά μπορούν να έχουν σχέση μαζί μας με κάποιον τρόπο. Από την άλλη, μπορεί να εμπορευματοποιηθεί η μοναξιά των ανθρώπων των πόλεων, ακριβώς όταν η ανάγκη κάποιων για επικοινωνία είναι έντονη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πόλη του Τόκυο, όπου κάποιος μπορεί να πάει σε καφετέρια όπου νοικιάζει αγκαλιές, να νοικιάσει κατοικίδια ζώα ώστε να περάσει λίγες στιγμές αγάπης και θαλπωρής, αλλά ακόμα και να… προσλάβει φίλους! Στην ουσία, έχει στηθεί μια ολόκληρη βιομηχανία παραγωγής φιλίας όπου καλείται να καλύψει τα κενά που δημιουργεί η ζωή σε μια μεγαλούπολη, για εκείνους που δεν μπορούν να την αποδεχτούν ή εκείνους που δεν έχουν κανένα απολύτως πρόβλημα με τις κοινωνικές αποστάσεις μίας τέτοιας πόλης.
Ο ψυχίατρος, ψυχοθεραπευτής Δημήτρης Παπαδημητριάδης, μιλώντας στο TEDx Panteion University ανέφερε πως «Η ανάπτυξη κοινωνικών δικτύων σε αστικά περιβάλλοντα απαιτεί στρατηγική και προγραμματισμό. Οργανωμένες δραστηριότητες, όπως τοπικές εκδηλώσεις, φεστιβάλ και πολιτιστικές δραστηριότητες, μπορούν να φέρουν τους ανθρώπους κοντά και να προάγουν νέες σχέσεις. Η συμμετοχή σε τέτοιες εκδηλώσεις μπορεί να γίνει μια ευκαιρία για κοινωνική αλληλεπίδραση και ανάπτυξη δεσμών με βάθος.
Επιπλέον, οι δημόσιοι χώροι, όπως τα πάρκα και οι πλατείες, μπορούν να λειτουργήσουν ως κόμβοι κοινωνικής συνάθροισης. Η ενθάρρυνση της κοινότητας να χρησιμοποιεί αυτούς τους χώρους για κοινωνικές δραστηριότητες, όπως πικνίκ ή αθλητικές εκδηλώσεις, μπορεί να ενισχύσει την αίσθηση του ανήκειν. Αυτές οι πρωτοβουλίες προάγουν τη συνεργασία και τη σύνδεση μεταξύ των κατοίκων, μειώνοντας την αίσθηση της απομόνωσης.
Τέλος, η εκπαίδευση και η ευαισθητοποίηση γύρω από τη μοναξιά είναι κρίσιμες. Κοινότητες που κατανοούν τις επιπτώσεις της μοναξιάς είναι πιο πιθανό να αναπτύξουν υποστηρικτικά δίκτυα. Η συνεργασία με τοπικούς φορείς, σχολεία και οργανώσεις μπορεί να συμβάλλει σε ένα περιβάλλον όπου οι άνθρωποι αισθάνονται ασφαλείς να μοιράζονται τις προκλήσεις τους και να ζητούν βοήθεια.
Η μοναξιά στις μεγάλες πόλεις είναι μια πραγματικότητα που απαιτεί προσεκτική και συντονισμένη προσέγγιση. Οι στρατηγικές υποστήριξης και η δημιουργία κοινωνικών δικτύων μπορούν να προσφέρουν την αναγκαία στήριξη στους κατοίκους, ενισχύοντας την αίσθηση της κοινότητας και της σύνδεσης. Με την αύξηση της ευαισθητοποίησης γύρω από αυτό το ζήτημα, μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα πιο υποστηρικτικό και συνδεδεμένο αστικό περιβάλλον, όπου οι άνθρωποι δε θα νιώθουν μοναξιά, αλλά θα βρίσκουν ευκαιρίες για σύνδεση και αλληλεγγύη».
Έχει σχέση με την εσωστρέφεια των ανθρώπων το άγχος που προκαλούν πλέον οι μεγάλες πόλεις; Ασφαλώς και έχει, προτρέποντας τους πολίτες μίας μεγαλούπολης να εστιάσουν στα προβλήματα τους, μειώνοντας τον ωφέλιμο χρόνο τους για επικοινωνία με περισσότερους ανθρώπους. Ωστόσο, η επιλογή κάποιων να ζουν μόνοι ή με λιγότερα μέλη, σημαίνει απαραίτητα μοναξιά;
Ο κοινωνιολόγος Eric Klinenberg, συγγραφέας του «Going Solo», λέει πως «Στην πραγματικότητα, υπάρχουν ελάχιστες ενδείξεις ότι η άνοδος των νοικοκυριών με έναν μόνο άνθρωπο, σημαίνει και μοναξιά. Οι έρευνες δείχνουν ότι είναι η ποιότητα, όχι η ποσότητα των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων που την καθορίζουν. Αυτό που έχει σημασία δεν είναι αν ζούμε μόνοι, αλλά αν αισθανόμαστε μόνοι».
Δυστυχώς τα νούμερα δείχνουν πως αν τώρα δεν είναι ακόμα πρόβλημα η άρνηση επικοινωνίας με άλλους ανθρώπους στις μεγαλουπόλεις, η τάση για αύξηση των ποσοστών παγκοσμίως αποκαλύπτει ένα ζήτημα που θα βρουν μπροστά τους οι επόμενες γενιές τα επόμενα χρόνια. Η αποδοχή μίας μοναχικής ζωής και η άρνηση των νέων γνωριμιών στη μικρή ή μεγάλη κοινωνία που ζούμε, γεννά μία νοσηρή ζωή που αρρωσταίνει μάλλον τις μεγαλουπόλεις.
