Ο Αθανάσιος Ψαλίδας και οι ιδέες του Διαφωτισμού

Φωτογραφία: Ο ηθοποιός Ακυλας Καραζήσης πλάι στην Ελένη Κουρμαντζή, επιμελήτρια της έκθεσης

Ματούλα Κουστένη

Ο σπουδαίος λόγιος, συγγραφέας και διδάσκαλος «επέστρεψε» στη γενέτειρά του, τα Γιάννενα, μέσα από την έκθεση «Αθανάσιος Ψαλίδας: Αρχείου Νόστος», που σκιαγραφεί την προσωπικότητα, το έργο του, τις διαδρομές της ζωής του και τη συμβολή του στην ανόρθωση του «Πεπτωκότος Γένους».

Λόγιος, στοχαστής, συγγραφέας και διδάσκαλος, γλωσσομαθής και πολιτικά διορατικός, εξέχουσα μορφή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και της εθνεγερσίας, πρόσωπο ταυτισμένο με την καθοδήγηση, τη διαφώτιση και τη συνειδητοποίηση της ταυτότητας των υπόδουλων Ελλήνων.

Γνωστός, κυρίως στους ασχολούμενους ερευνητές (στην Ελλάδα και στο εξωτερικό) με την περίοδο του «Νεοελληνικού Διαφωτισμού» αλλά και σε άτομα με φιλοσοφικές αναζητήσεις, ο Αθανάσιος Ψαλίδας επέστρεψε εδώ και μερικές μέρες στη γενέτειρά του τα Γιάννενα, μέσα από μια έκθεση με τίτλο «Αθανάσιος Ψαλίδας: Αρχείου Νόστος» που θα παρουσιάζεται έως τις 20 Μαρτίου, στα ΓΑΚ Ιστορικό Αρχείο Ηπείρου (αφού πρώτα πέρασε από την Ωνάσειο Βιβλιοθήκη το 2019).

Ευκαιρία να απαντήσουμε σε μερικά καίρια ερωτήματα: Πώς επηρέασαν οι ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού τους Ελληνες; Ποιες ήταν οι σκέψεις των ανθρώπων της εποχής που εμπότισαν το πνεύμα της Επανάστασης του 1821; Πόσοι αναγνωρίζουμε τον ρόλο του Αθανάσιου Ψαλίδα στη διάχυση των ιδεών του Διαφωτισμού; Και πόσοι τελικά θυμούνται πως μιλάμε για το πρόσωπο το οποίο εμπλέκεται –ως συγγραφέας– στα πλέον ριζοσπαστικά έργα της προεπαναστατικής περιόδου («Αληθής Ιστορία», «Ανώνυμος του 1789», «Ηθοποιία Παθητική», «Ερωτος Αποτελέσματα», «Ελληνική Νομαρχία» κ.ά.);

Η έκθεση-αφιέρωμα στον Αθανάσιο Ψαλίδα φιλοδοξεί, μέσα από την αξιοποίηση πρωτογενών πηγών και την παρουσίαση περιορισμένου αριθμού τεκμηρίων, να αποτυπώσει τις διαδρομές της ζωής του, να σκιαγραφήσει την προσωπικότητά του και να αναδείξει το μεγάλο εκπαιδευτικό και συγγραφικό έργο του.

Ο ίδιος, βέβαια, δεν περιορίστηκε ποτέ στο εκπαιδευτικό έργο του, αλλά ανέπτυξε μια πλούσια δραστηριότητα, συγγραφική και εκδοτική, εντάσσοντας την παρουσία του στις ανάγκες και τις επιδιώξεις της πατρίδας. Ενα αρχείο, λοιπόν, που συμπεριλαμβάνει όλα τα δεδομένα του ριζοσπαστικού ρεύματος του Διαφωτισμού μπήκε για λίγο σε προθήκες (με την επιμέλεια των Ελένης Κουρμαντζή, επισκέπτριας καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο «Αγ. Κύριλλος και Αγ. Μεθόδιος» της Βουλγαρίας, Αμαλίας Παππά, αναπληρώτριας γενικής Διευθύντριας των ΓΑΚ, και Κωνσταντίνου Στάικου, ιστορικού του Βιβλίου, αρχιτέκτονα.

«Τύχη αγαθή να επισκέπτομαι για τελευταία φορά τα Γιάννενα στη συγκεκριμένη επέτειο (Απελευθέρωσης των Ιωαννίνων) με την ιδιότητά μου ως Προέδρου της Δημοκρατίας και να βρίσκομαι σε αυτή την έκθεση. Σας διαβεβαιώ ότι είναι μια σημαντική στιγμή για μένα. Χρόνια ολόκληρα είχα ασχοληθεί με τη φιλοσοφία και τη σημασία του Αθανάσιου Ψαλίδα για τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό, αυτή την ψυχή της ελληνικής φιλοσοφίας η οποία ελάχιστα –σε σχέση με την έκτασή της– έχει αναδειχθεί. Πολλά πράγματα είναι ακόμα ανέκδοτα κι έτσι δεν έχουμε καταλάβει ούτε τη σημασία ούτε το μεγαλείο του. Ευχαριστώ το Ιδρυμα Ωνάση που επέτρεψε την επιστροφή του ξενιτεμένου αρχείου στον τόπο του», ανέφερε την ημέρα των εγκαινίων ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Προκόπης Παυλόπουλος.

Το αρχειακό υλικό της έκθεσης οργανώνεται σε τέσσερις ενότητες (Ιδιωτικός βίος, Δημόσιος βίος, Διδασκαλία, Εκδόσεις έργων). Ντοκουμέντα που σκιαγραφούν τις σχέσεις μεταξύ των μελών της οικογένειας Ψαλίδα, τεκμήρια νομικής φύσεως, όπως το διαβατήριο του Ψαλίδα, προικοσύμφωνα, ένα αποδεικτικό αγοράς σπιτιού, ιδιόχειρες καταγραφές εσόδων και εξόδων, ομολογίες δανείου προς εκείνον και ποικίλα οικογενειακά τεκμήρια γεμίζουν τις προθήκες της πρώτης ενότητας.

Την ίδια στιγμή τα πειστήρια από τις ατελείωτες διαδρομές του –ξεκίνησε από τον τόπο γέννησής του, τα Ιωάννινα, και μέχρι το τέλος πέρασε από την Πολτάβα (Ουκρανία), τη Βιέννη, την Τεργέστη, το Τσεπέλοβο Ζαγορίου, την Κέρκυρα και, τέλος, τη Λευκάδα (τον τόπο που συνδέθηκε με τη δύση της ζωής του)– ξεδιπλώνουν τη διεθνή πλευρά του και αναζήτηση. Σημαντικό επίσης κομμάτι της έκθεσης, οι επιστολές από την προσωπική αλληλογραφία του, οι οποίες σκιαγραφούν το περιβάλλον του, αποτυπώνουν επαφές με προσωπικότητες της εποχής, εμπόρους, πρέσβεις, πρόσωπα σημαίνοντα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 καθώς και με ανθρώπους του πνεύματος (μεταξύ αυτών επιστολές προς τους Ιωάννη Καποδίστρια, Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο αλλά και το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης).

«Ο Τζορτζ Στάινερ έχει αναφερθεί στη σιωπή των βιβλίων, νομίζω μπορούμε να το παραφράσουμε και να μιλήσουμε για τη σιωπή των αρχείων ή των λογοτεχνικών ερειπίων. Αυτή την εκκωφαντική σιωπή που μας αγγίζει όλους», σχολίασε αμέσως μετά ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Παπαδημητρίου. «Εμείς τα αρχεία που φιλοξενούμε στη βιβλιοθήκη του Ιδρύματος τα νιώθουμε κτήμα κοινό. Λαμπρό παράδειγμα αυτής της σιωπής των βιβλίων είναι φυσικά ο Αθανάσιος Ψαλίδας, που σήμερα συναντάμε εδώ.

Σήμερα αυτά τα χειρόγραφα και βιβλία επιστρέφουν εδώ για να φιλοξενηθούνε όχι ως εκθέματα αλλά ως ζωντανά τεκμήρια έτοιμα να μας υπενθυμίσουν ότι ο Διαφωτισμός δεν ήταν απλώς ένα κίνημα αλλά μια απόπειρα ανόρθωσης του ίδιου του ανθρώπου και κατ’ επέκταση ενός γένους μέσα από τη γνώση και την κρίση με απώτερο στόχο την ελευθερία από κάθε φύσεως τυραννία».

«Μέσα από τα χειρόγραφα του Αθανάσιου Ψαλίδα περνά ένας ολόκληρος κόσμος. Είναι ο Ελληνας (έμπορος και λόγιος) της Ελληνικής Διασποράς, αλλά και ο Ελληνας του ελλαδικού χώρου, από τα τέλη του 18ου αιώνα μέχρι των πρώτων δεκαετιών της Επανάστασης του ’21. Είναι ο Ελληνας που πάσχει, που μοχθεί, που μορφώνεται, που μεγαλουργεί και που έρχεται τελικά στην πατρίδα του, την Ελλάδα, για να προσφέρει και να συμβάλει στην ανόρθωση του “Πεπτωκότος Γένους”» είπε η επιμελήτρια Ελένη Κουρμαντζή και ο Ακύλλας Καραζήσης με τη χαρακτηριστική φωνή του έδινε ζωή στα ντοκουμέντα μιας συναρπαστικής ζωής.

Ο δήμαρχος Ιωαννίνων, Μωυσής Ελισάφ, επίσης επισήμανε πως τα πάσης φύσεως αρχεία και ντοκουμέντα προσφέρονται για ατομικό και συλλογικό αναστοχασμό. «Ο Αθανάσιος Ψαλίδας έζησε υπό το καθεστώς της πιο σκληρής τυραννίας του Αλή Πασά. Αυτό δεν τον εμπόδισε να γίνει –και μάλιστα με προσωπικό κόστος– ο αναμεταδότης των μηνυμάτων της Γαλλικής Επανάστασης και να προετοιμάσει την έλευση της 21ης Φεβρουαρίου. Τα μουσεία, τα Αρχεία και οι εκθέσεις λειτουργούν ως τόποι συνάντησης και ώσμωσης των συμπολιτών.

Μέσα από τα εκθέματα επιδιώκεται η συμπερίληψη και η καλλιέργεια κοινωνικής συνοχής. Η πρόκληση της εποχής είναι τα μουσεία, τα αρχεία και στην προέκτασή τους και οι εκθέσεις να γίνουν δημόσιος χώρος όπου το άτομο βγαίνει για λίγο από τον ερμητικά κλεισμένο εαυτό του και συναριθμείται με τους άλλους. Τους ίσως διαφορετικούς, αλλά συμμέτοχους της κοινής μοίρας».

Από τα συνολικά 77 πρωτότυπα τεκμήρια της έκθεσης, τα 69 προέρχονται από αρχεία και συλλογές που φυλάσσονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, ενώ τα 8 εκδομένα βιβλία του Αθανάσιου Ψαλίδα προέρχονται από τη συλλογή της Ωνασείου Βιβλιοθήκης.

Πηγή