Εχοντας ξεκινήσει τα ταξίδια του στην ηπειρωτική και στη νησιωτική Ελλάδα στα μέσα της δεκαετίας του 1950, ο Sir Michael Llewellyn-Smith είναι ένας από τους πιο σημαντικούς περιηγητές της χώρας. Επισκέφτηκε πρόσφατα την Αθήνα για τα εγκαίνια της έκθεσης «Γκίκας – Craxton – Leigh Fermor: Η γοητεία της ζωής στην Ελλάδα» του Μουσείου Μπενάκη (Κεντρικό Κτήριο, έως 10/9), καθώς επιμελήθηκε το τμήμα της έκθεσης που αφορά στην ελληνική εμπειρία του Patrick Leigh Fermor. Στη συζήτηση μαζί του διαπιστώνει κανείς ότι η γοητεία της Ελλάδας όχι μόνο αποδεικνύεται διαχρονική, αλλά απαντά και στη σύγχρονη τάση για ταξίδια-εμπειρίες.
Πότε ταξιδέψατε στην Ελλάδα πρώτη φορά;
Στα μέσα της δεκαετίας του 1950 ήρθα στην Ελλάδα μαζί με τον George MacMillan, δάσκαλό μου στα Αρχαία Ελληνικά, και έναν συμμαθητή μου. Πήγαμε με τρένο έως την Ιταλία και με το ατμόπλοιο της Ηπειρωτικής περάσαμε από το Μπρίντιζι στην Κέρκυρα. Εκεί ακολουθήσαμε νοερά τα βήματα του Βρετανού συγγραφέα Lawrence Durrell, ο οποίος είχε ζήσει στο νησί και είχε γράψει γι’ αυτό. Ταξιδεύοντας με λεωφορεία, ενίοτε με κότες και κατσίκες δεμένες πάνω στις οροφές τους, επισκεφτήκαμε τα Ιωάννινα, τη Ναύπακτο, τους Δελφούς και την Αθήνα. Πήραμε επίσης το τρένο για τη Μεσσηνία και το καράβι για την Κρήτη, όπου μείναμε μόλις μία μέρα, ίσα ίσα για να επισκεφτούμε την Κνωσό.
Τι σας είχε κάνει εντύπωση;
Η έντονη ζέστη που επικρατούσε παντού και τα γυμνά τοπία! Η εικόνα που είχα για την Ελλάδα από τα διαβάσματά μου ήταν αυτή των αηδονιών που κελαηδούν δίπλα σε γάργαρα ποτάμια και πράσινες πλαγιές. Αντιλαμβάνεστε ότι τα ειδυλλιακά τοπία που φανταζόμουν διαβάζοντας έργα του Σοφοκλή δεν έχουν καμία σχέση με την Ελλάδα τον Ιούλιο. Αποτελούν όμως μια καλή αφορμή για να δει κανείς τη χώρα ως κάτι περισσότερο από καλοκαιρινό προορισμό.
Τι θυμάστε ακόμα από εκείνη την επίσκεψη;
Οι χώροι αποτέλεσαν το «σκηνικό» της εμπειρίας μας. Πιο ξεχωριστοί ήταν οι άνθρωποι και η επαφή μας με αυτούς. Θυμάμαι ότι αντικρίζοντας τον Παρνασσό από το παράθυρο, ο George προσπάθησε να πει στα ελληνικά στον κύριο που καθόταν δίπλα του πόσο όμορφη του φαινόταν η Ελλάδα. Κι εκείνος του απάντησε στωικά: «Πάρα πολλά βουνά…». Ακόμα πιο χαρακτηριστικό είναι ένα περιστατικό που βιώσαμε στη Σπάρτη, όπου είχαμε στρώσει για να κοιμηθούμε σε έναν ελαιώνα. Μια μαυροφορεμένη κυρία από το κοντινό χωριό είχε αντιληφθεί την παρουσία μας και ερχόταν κάθε τόσο για να δει τι κάνουμε. Κάποια στιγμή μάς προσέφερε και αυγά από τις κότες της. Όταν έφτασε η μέρα της αναχώρησης, δεν καταφέραμε να τη βρούμε για να την ευχαριστήσουμε, έτσι αφήσαμε ένα γράμμα στο χωριό προς την «Κυρία των Αυγών».
Ιδιαίτερη υπήρξε, όμως, και η επαφή σας με τους ανθρώπους της Κρήτης.
Την Κρήτη την επισκέφτηκα στις αρχές της δεκαετίας του 1960 με έναν φίλο από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Ταξιδέψαμε σε πολλά χωριά του νησιού, με ένα παλιό Ford με λεβιέ τριών ταχυτήτων, με στόχο να ηχογραφήσουμε ριζίτικα τραγούδια για λογαριασμό του ραδιοφώνου του BBC. Από την Αγγλία μάς είχαν συστήσει να πάμε στην Ασή Γωνιά και να αναζητήσουμε τον Γιώργο Ψυχουντάκη, ο οποίος είχε συνεργαστεί με τον Βρετανό συγγραφέα και στρατιώτη Patrick Leigh Fermor στην Αντίσταση και θα μας έφερνε σε επαφή με τραγουδιστές από τα γύρω χωριά. Την ημέρα που φτάσαμε, αρρώστησε βαριά ο γιος του Γιώργου και, δεδομένου ότι ήμασταν οι μόνοι που διέθεταν αυτοκίνητο, τον μεταφέραμε εμείς στο νοσοκομείο. Το περιστατικό αυτό υπήρξε η αρχή μιας μακροχρόνιας σχέσης. Η Ασή Γωνιά είναι ένας ιδιαίτερος τόπος και εξίσου ιδιαίτεροι είναι και οι άνθρωποί της. Διαθέτουν φυσικό ταλέντο στην τέχνη της διπλωματίας. Ξεχωριστή εμπειρία όμως είναι και το πανηγύρι του Αγίου Γεωργίου: κατεβαίνουν στο χωριό όλα τα κοπάδια για να ευλογηθούν από τον παπά.
Πώς γνωριστήκατε με τον Patrick Leigh Fermor;
Τον Pa-trick Leigh Fermor ή Paddy, όπως τον αποκαλούσαν οι φίλοι του, τον γνώρισα στις αρχές του 1980, όταν ήμουν γενικός πρόξενος της Βρετανίας στην Αθήνα. Η έκθεση «Η γοητεία της ζωής στην Ελλάδα» του Μουσείου Μπενάκη στάθηκε αφορμή για να αποκτήσει ένα ακόμη επίπεδο η σχέση μας. Ως επιμελητής του τμήματος της έκθεσης που αφορά στις καλλιτεχνικές του εξερευνήσεις στην Καρδαμύλη και στην Κρήτη, έκανα έρευνες στο αρχείο του, στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Σκωτίας στο Εδιμβούργο. Ανατρέχοντας σε χειρόγραφα, φωτογραφίες και επιστολές, έζησα μια άλλη διάσταση της γοητείας του ελληνικού τρόπου ζωής.
Πόσο διαφορετική υπήρξε η δική σας περιηγητική εμπειρία στην Ελλάδα από του Patrick Leigh Fermor ή του Βρετανού ζωγράφου John Craxton;
Ο Paddy πρόλαβε να δει την Ελλάδα πριν από την έλευση του μαζικού τουρισμού. Τα βιώματα του John Craxton, που επίσης αποτυπώνονται στην έκθεση του Μουσείου Μπενάκη, είναι μάλλον πιο κοντά στα δικά μου. Τον γοήτευσαν τα χρώματα και το φως της Κρήτης, στην οποία έζησε και δημιούργησε για χρόνια. Του άρεσε το πνεύμα ανεξαρτησίας των Κρητικών και οι παραδόσεις τους. Σήμερα, υπάρχει μεγάλη ροή τουριστών. Όσο κι αν μας δυσαρεστεί αυτό, θα πρέπει να το αποδεχθούμε ως μια απαραίτητη συνθήκη για την Ελλάδα, δεδομένου ότι η οικονομία της χώρας εξαρτάται από αυτήν. Άλλωστε, όποιος θέλει να ξεφύγει από τον μαζικό τουρισμό έχει πάντα την επιλογή να πάρει το μονοπάτι προς το πλησιέστερο βουνό.
Μπορεί ένας ταξιδιώτης σήμερα να ζήσει εξίσου αυθεντικές εμπειρίες με τις δικές σας της δεκαετίας του 1950;
Η κόρη μου με την οικογένειά της ετοιμάζονται για διακοπές στην Κρήτη τον Αύγουστο και, γνωρίζοντας τόσο την ελληνική γλώσσα όσο και το τοπίο της Κρήτης, θα κατασκηνώσουν στην ύπαιθρο. Πιστεύω ότι η εμπειρία που θα ζήσουν έχει ομοιότητες με τη δική μου εμπειρία με την «Κυρία των Αυγών» στον ελαιώνα της Σπάρτης ή με το οικογενειακό μας ταξίδι το 1999, όταν διανύσαμε με τα πόδια τη διαδρομή από τη Φλώρινα μέχρι τους Δελφούς.
Θεωρείτε ότι η εποχή του μαζικού τουρισμού παραδίδει τη σκυτάλη σε αυτήν των σύγχρονων περιηγητών;
Υπάρχουν ενδείξεις υγιούς ανάπτυξης σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Εκτός από τους τουρίστες που επιζητούν ήλιο και θάλασσα, όλο και περισσότεροι επισκέπτονται τη χώρα για πολιτιστικούς λόγους. H λέξη «Ελλάδα» ασκεί διαχρονικά ισχυρή έλξη. Από τη στιγμή που ξεκινάς να εξερευνάς αυτή τη χώρα, αντιλαμβάνεσαι ότι υπάρχουν αναρίθμητα σημεία ενδιαφέροντος – από την Ακρόπολη μέχρι το Μουσείο της Αμφίπολης και από το φαράγγι του Βουραϊκού μέχρι το νησί της Σαμοθράκης. Ωστόσο, ακόμη σημαντικότεροι για μένα είναι οι άνθρωποι: ο τρόπος με τον οποίο επιχειρηματολογούν και η έμφυτη περιέργειά τους για όλα τα πράγματα της ζωής.
