Ακριβώς όπως οι παρατηρητές πτηνών που μπορούν να εντοπίσουν τα διαφορετικά είδη από το κελάηδισμα τους έτσι και ο Ντέιβιντ Τζορτζ Χάσκελ μπορεί να διακρίνει τα διαφορετικά δέντρα από τους ήχους τους. Το έργο του είναι ακόμα πιο εύκολο όταν βρέχει, κάτι που συμβαίνει συχνά στο τροπικό δάσος του Ισημερινού.
Ανάλογα με τα σχήματα και τα μεγέθη των φύλλων τους, τα φυτά αντιδρούν στις σταγόνες που πέφτουν πάνω τους παράγοντας διάφορους ήχους από «πιτσιλίσματα μεταλλικών σπινθήρων» και «ένα χαμηλό, καθαρό, υπόκωφο χτύπημα σε ξύλο» μέχρι «ένα θόρυβο με την ταχύτητα δακτυλογράφου», γράφει ο Χάσκελ στο νέο του βιβλίο «Τα Τραγούδια των Δέντρων». Κάθε δέντρο, μας λέει, έχει το δικό του τραγούδι και αν εκπαιδεύσουμε κατάλληλα τα αυτιά μας, αρκεί ο ήχος για να κάνουμε μια πλήρη βοτανική απογραφή.
Συγγραφέας βιβλίων φυσικής ιστορίας και καθηγητής βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Sewanee του Τενεσί στις ΗΠΑ, ο Χάσκελ διδάσκει εδώ και πολλά χρόνια ορνιθολογία. Οι φοιτητές του μαθαίνουν τα τραγούδια των πουλιών. Τους προκαλεί, λοιπόν να μάθουν και τους ήχους των δέντρων, να ξεχωρίζουν με το αυτί μια δρυ από ένα σφένδαμο: «Τους λέω να βγουν έξω, να συγκεντρωθούν στην ακοή τους και στους ήχους της φύσης. Είναι κάτι που μοιάζει με την εμπειρία του διαλογισμού. Τότε συνειδητοποιεί κανείς ότι τα δέντρα ακούγονται διαφορετικά, βγάζουν απίστευτους ήχους. Τα αυτιά μας μπορούν να ακούσουν πώς αλλάζει τη “φωνή” του ένα σφενδάμι που είναι απαλή στις αρχές της άνοιξης και το φθινόπωρο πεθαίνει», γράφει.
Τα δέντρα είναι οι «τέλειοι σύνδεσμοι της φύσης» και ζωντανή απόδειξη ότι η ζωή αφορά τις σχέσεις [Wikipedia Commons/ Petr Pakandl]
Αυτός ο ακουστικός κόσμος είναι ανοικτός σε όλους, οι περισσότεροι από εμάς, όμως, δεν μπαίνουμε ποτέ. Γιατί το να κάθεσαι να ακούς τα δέντρα μοιάζει μάλλον μεταφυσικό, για να μην πω ασχολία για αλαφροΐσκιωτους. Όμως ο Χάσκελ ακούει τα δέντρα και περιγράφει πολύ γοητευτικά τις εμπειρίες του. Η ιστοσελίδα The Atlantic περιγράφει τον αμερικανό βιολόγο σαν ένα είδος φυσιοδίφη – ποιητή που συνηθίζει να επιστρέφει στα ίδια μέρη με τις αισθήσεις του τεταμένες:«Μου αρέσει να κάθομαι και να ακούω, και να απενεργοποιώ τις εφαρμογές που είναι προ-εγκατεστημένες στο σώμα μου», λέει ο Χάσκελ. Οι άνθρωποι μπορεί να επικεντρώνονται βασικά στην εικόνα, αλλά «οι ήχοι αποκαλύπτουν πράγματα που κρύβονται από τα μάτια μας επειδή η δονητική ενέργεια του κόσμου έρχεται γύρω από εμπόδια και μέσα από το έδαφος. Μέσω του ήχου, γνωρίζουμε τον τόπο», γράφει.
Στο πρώτο του βιβλίο, «Το Αόρατο Δάσος», ο Χάσκελ περιέγραψε τις αλλαγές που συνέβησαν μέσα σε ένα χρόνο σε μόλις ένα τετραγωνικό μέτρο του δάσους του Τενεσί. Οι λεπτομερείς παρατηρήσεις του και η φοβερά όμορφη αφήγησή του τον έφεραν το 2012 στη λίστα των φιναλίστ για το Βραβείο Pulitzer. Με την ίδια ευαισθησία έγραψε και το νέο του βιβλίο.
Στο «Τραγούδι των Δένδρων», ο Χάσκελ επισκέπτεται μια δωδεκάδα ειδικά επιλεγμένων δέντρων, ανάμεσά τους μια αχλαδιά στην καρδιά του Μανχάταν, μια ελιά στην Ιερουσαλήμ, ένα φοινικόδεντρο που ρουφάει ήλιο και αλάτι σε μια παραλία της Τζόρτζια, ένα γιγάντιο σεΐβο στο τροπικό δάσος του Εκουαδόρ, ένα πεύκο μπονζάι της Χιροσίμα που επέζησε από την ατομική βόμβα και τώρα ζει στην Ουάσιγκτον. Και κάθε ένα από αυτά τα δέντρα πρωταγωνιστεί σε μια ιστορία για τον φυσικό κόσμο.
Ο Χάσκελ δεν αντιμετωπίζει τα δέντρα ως άτομα. Θεωρεί ότι είναι οι «τέλειοι σύνδεσμοι της φύσης» και ζωντανά σύμβολα του κεντρικού θέματος του βιβλίου, ότι η ζωή αφορά τις σχέσεις.
Οι ρίζες αντλούν θρεπτικά συστατικά από τους συμβιωτικούς μύκητες και επικοινωνούν με τα γειτονικά βακτηρίδια. Τα φύλλα αναπνέουν τον αέρα για να ανιχνεύσουν την υγεία των γειτόνων τους, ενώ παράλληλα απελευθερώνουν χημικές ουσίες που προκαλούν την καταστροφή κάποιων παρασίτων. Τα πουλιά μεταφέρουν τους σπόρους τους πολύ μακριά. Μέσω της φωτοσύνθεσης, τα κύτταρά τους αξιοποιούν τη δύναμη του ηλιακού φωτός χρησιμοποιώντας δομές που εξελίχθηκαν από μικροοργανισμούς. Αυτά τα είδη των σχέσεων είναι αρχαία. Ένα ελατοβάλσαμο που ζει στο Οντάριο είναι η απόδειξη της ιδέας του Χάσκελ: αναπτύσσεται σε βράχους γεμάτους πτώματα βακτηριδίων που ζούσαν σε αποικίες 1,9 έως 2,3 δισεκατομμύρια χρόνια πριν.
Ο Ντέιβιντ Τζορτζ Χάσκελ ταξιδεύει στα δάση όλου του κόσμου και αφουγκράζεται τα τραγούδια των δέντρων
Η θεμελιώδης φύση της ζωής δεν είναι ατομική αλλά σχεσιακή. Η ζωή δεν είναι απλά δικτυωμένη. Είναι δίκτυο», υποστηρίζει ο Χάσκελ, και βλέπει τη ζωή (όπως παρουσιάζεται μέσα από τα δέντρα), λιγότερο σαν «ιστορίες ατόμων» και περισσότερο σαν «προσωρινές ομάδες σχέσεων». Και ο θάνατος είναι «η αποσύνδεση των σχέσεων, καθώς ο εαυτός εκφυλίζεται μέσα στο δίκτυο». Σε σύγκριση με τον άνθρωπο, εξάλλου, «η διαφορά ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο μού φαίνεται λιγότερο σαφής για ένα δέντρο. Θα μπορούσε, μάλιστα, να πει κανείς ότι η μετά θάνατον ζωή του δέντρου προσφέρει στο δάσος πολύ περισσότερα από ό,τι η ίδια η ζωή του».
Τα δίκτυα του δάσους διακρίνονται επίσης από κάτι που ο Χάσκελ παρομοιάζει με τη νοημοσύνη, ισχυρίζεται, όμως, ότι δεν πρόκειται για ανθρωπομορφισμό. Τα φυτά αισθάνονται και ανταποκρίνονται στο περιβάλλον τους. Αποθηκεύουν πληροφορίες -αναμνήσεις- σχετικά με την απειλή βοσκής ή προηγούμενες κλιματολογικές συνθήκες. Ενσωματώνουν πληροφορίες τόσο στους ιστούς τους όσο και πέρα από αυτούς. Όταν αυτές οι διαδικασίες συμβαίνουν σε ένα νευρικό σύστημα, μιλάμε για μυαλό, σκέψη και συμπεριφορά. «Το ίδιο συμβαίνει και με τα φυτά», παρατηρεί ο Χάσκελ.
«Δεν μιλάμε για ξωτικά του δάσους ή κάποιον σούπερ-οργανισμό που σκέφτεται με ανθρώπινο τρόπο. Σε σύγκριση με τη δική μας, η νοημοσύνη του δάσους είναι αποκεντρωμένη. Για μένα, η πιο στενή αναλογία είναι η ανθρώπινη κουλτούρα. Ιδέες και ανθρώπινη κουλτούρα συμβαίνουν ανάμεσα σε σημεία του εγκεφάλου μας. Είναι πολύ αποκεντρωμένα, αλλά έχουν μνήμη και συμβάλλουν στην κατανόηση και στην ικανότητά μας να επιλύουμε προβλήματα», υποστηρίζει.
Ο Χάσκελ γράφει, ακόμα, ότι η τάση μας να επικεντρωνόμαστε στα άτομα εις βάρος των δικτύων, μας έκανε να αποστασιοποιηθούμε από τη φύση. Υποστηρίζει, επίσης, ότι μπορούμε να βρούμε τη σωτηρία αν δούμε τη ζωή σαν κοινότητα. Στο «Τραγούδι των δένδρων» προβάλλει, τέλος, μια μορφή «οικολογικής αισθητικής». Η ομορφιά, λέει, υπάρχει στη σύνδεση, «η κοινότητα των μικροβίων κάτω από τα πόδια μας μπορεί να είναι πολύ πιο όμορφη από το προφανές μεγαλείο ενός ηλιοβασιλέματος», λέει.
Και βέβαια, εμείς οι άνθρωποι είμαστε μέρος αυτών των κοινοτήτων, ένα τμήμα των δικτύων της φύσης, και όχι απλά εξωτερικοί παρατηρητές. «Είμαστε η φύση, ακόμη και όταν δεν γνωρίζουμε αυτή τη φύση», γράφει. Η συνειδητή γνώση της φύσης, λέει, απαιτεί προσοχή και βαθιά δέσμευση, οι περισσότεροι από εμάς, όμως σπάνια δίνουμε σημασία στο περιβάλλον μας.
