Πάντα υπάρχει φως κρυμμένο στο σκοτάδι

Από την Βένα Γεωργακοπούλου

Αναρωτιέμαι πόσο ειλικρινείς είμαστε όταν έρχεται ο Πίτερ Μπρουκ και τον αποθεώνουμε και κάνουμε σολντ άουτ τις παραστάσεις του.

Καταλαβαίνουμε, άραγε, πως αυτός ο 91χρονος Βρετανός θεατράνθρωπος, που έκανε διαδοχικές επαναστάσεις, δοκίμασε τα πάντα (από το κλασικό θέατρο και την όπερα μέχρι το σινεμά), διέσχισε ηπείρους σαν την Αφρική, αλλά έφτιαξε το θέατρό του στο Παρίσι, έγραψε βιβλία που έγιναν θεατρικά ευαγγέλια, μάζεψε βραβεία και λατρεύτηκε, έχει να μας πει κάτι που πάει πέρα από το θέατρο;

Κάτι που ίσως δεν μπορούμε να το δεχτούμε βαθιά και ειλικρινά, αγριεμένοι και στα όρια, όπως είμαστε εδώ και καιρό;

Το ένιωθα όσο μιλούσαμε στο τηλέφωνο, αυτός στη Νέα Υόρκη. Μόλις είχε παιχτεί η παράσταση, που θα φέρει σε λίγες μέρες και στην Αθήνα (17 με 20 Οκτωβρίου), στο «Θέατρον» του Ελληνικού Κόσμου, η Αττική Πολιτιστική Εταιρεία. Το «Battlefield».

Ενα επεισόδιο από το ινδικό έπος «Μαχαμπαράτα», 90 μόνο λεπτών, με πέντε πρόσωπα επί σκηνής (τέσσερις ηθοποιοί κι ένας τυμπανιστής), που δεν το είχε εντάξει πριν από 31 χρόνια, το 1985, στην πιο διάσημη (και μεγάλη, εννέα ώρες) παράσταση που έκανε ποτέ. Είχαμε την τύχη να τη δούμε και στην Αθήνα, φρέσκια φρέσκια από το Φεστιβάλ της Αβινιόν.

Ο Πίτερ Μπρουκ μιλάει για ινδική φιλοσοφία, για ειρήνη, για προσωπική ευθύνη, για θετικές πράξεις. «Αν γράψετε έστω και μια λέξη στην εφημερίδα σας που να φέρνει μέσα της το μίσος και την καταστροφή, έχετε μεγαλύτερη ευθύνη από τους ηγέτες του κόσμου», μου λέει.

Καμιά φορά αισθάνομαι ότι τον εκνευρίζω με τη συμβατική μου σκέψη. Ομολογώ όμως πως δέχτηκα τα λόγια του όπως το θέατρό του. Εχουν, όντως, τη δύναμη να σε κάνουν λίγο καλύτερο.

• Τι σας έκανε να επιστρέψετε στη «Μαχαμπαράτα» ύστερα από τριάντα ολόκληρα χρόνια;

Δεν επιστρέψαμε εμείς στη «Μαχαμπαράτα». Αυτή ήρθε προς εμάς με έναν καινούργιο τρόπο. Με τη Μαρί-Ελέν Εστιέν, που δουλεύουμε μαζί τα τελευταία χρόνια και τόσες φορές έχουμε έρθει στην Ελλάδα με τις παραστάσεις μας, είχαμε συνεργαστεί και στην πρώτη «Μαχαμπαράτα», και μάλιστα ήταν μια σκληρή δουλειά πολλών χρόνων.

Νιώσαμε, όμως, πως σήμερα δεν μπορεί να τεθεί θέμα αναβίωσης της «Μαχαμπαράτα», αλλά ότι έπρεπε να αφήσουμε να έρθουν προς εμάς μερικά πολύ δυνατά μέρη του έπους ακριβώς γιατί τα έχουμε ανάγκη.

• Τι απαντήσεις μπορεί να δίνει σήμερα το ινδικό έπος, που ίσως η πρώτη, μεγαλειώδης παράσταση των εννέα ωρών δεν είχε εξαντλήσει;

Ως Ελληνίδα, είστε σε θέση καλύτερα από άλλους να καταλάβετε γιατί έχουμε πάντα ανάγκη τη «Μαχαμπαράτα». Για έναν ολόκληρο αιώνα και πάνω η Ευρώπη κοιτούσε προς την Ελλάδα, η οποία πολύ νωρίτερα είχε φτάσει σε ένα πολύ υψηλό επίπεδο πολιτισμού.

Η γλυπτική, η ποίηση, η επιστήμη και η φιλοσοφική σκέψη (είτε ήταν ο Σωκράτης είτε ο Πλάτωνας) είχαν τέτοια ανάπτυξη και βάθος, που ήταν λογικό η Ευρώπη να σκύψει πάνω της και να τη μελετήσει επί χρόνια χωρίς να μπορεί να την εξαντλήσει.

Υπήρχε ένα βιβλίο που διάβαζα παιδί και λεγόταν «The Glory that was Greece». Αλλά ακόμα και σήμερα οι άνθρωποι έρχονται από όλα τα μέρη του κόσμου, όπως έκανα κι εγώ στα νιάτα μου, για να προσκυνήσουν τους Δελφούς και άλλους αρχαιολογικούς χώρους. Γιατί, ενώ ο πολιτισμός κανονικά θα ‘πρεπε να προοδεύει, βλέπουμε το αντίθετο.

Όσο πιο πίσω πηγαίνουμε στον χρόνο τόσο σημαντικότερο πολιτισμό συναντάμε, σαν να έφτασε η ανθρωπότητα με τεράστια ταχύτητα στην ακμή της, στο υψηλότερο επίπεδο, και μετά η ρόδα έστριψε και άρχισαν όλα σταθερά να παίρνουν τον κατήφορο. Και δεν είναι μόνο η αρχαία Ελλάδα, το ίδιο ισχύει και για την Αίγυπτο, αλλά και για την Ινδία, που αυτή ειδικά είναι η δική μου μακρινή πηγή σκέψης.

Η Ινδία, πολλές χιλιάδες χρόνια πριν, είχε φτάσει σε έναν πολιτισμό υψηλής ευφυΐας σε κάθε τομέα. Και μέσα από αυτόν είχε γεννηθεί ένα από τα μεγαλύτερα έργα της ανθρωπότητας, το έπος «Μαχαμπαράτα». Περιέχει τα πάντα. Κανένα από τα θέματά του δεν έχει ξεπεραστεί.

Κανένα δεν έχει βρει λύση, όπως έλεγαν τα τελευταία διακόσια χρόνια οι οπαδοί της παιδιάστικης ιδέας της προόδου, που μας διαβεβαίωναν ότι προχωράμε σταθερά προς έναν καλύτερο κόσμο.

• Προσπαθώ να θυμηθώ τον κόσμο πίσω στη δεκαετία του ’80 και ομολογώ πως σήμερα τα πράγματα, όχι μόνο στην Ελλάδα της κρίσης αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο, μου φαίνονται χειρότερα από ποτέ. Ποτέ άλλοτε δεν είχα νιώσει τόσο τρομοκρατημένη, θυμωμένη και απογοητευμένη με τους πολέμους, την τρομοκρατία, την εξαφάνιση της αξίας της ανθρώπινης ζωής. Επαιξε ρόλο αυτή η κατάσταση στη δημιουργία του «Battlefield»;

Το λέτε μόνη σας, το βλέπουμε όλοι μας σε κάθε χώρα. Τα πράγματα γίνονται κάθε μέρα και χειρότερα. Και υπάρχουν δύο εναλλακτικές για τον άνθρωπο, που η «Μαχαμπαράτα» τις δείχνει και τις δύο. Είτε θα καταλήξει οργισμένος, πικρόχολος, απογοητευμένος, έτοιμος να χύσει το δηλητήριό του σε κάθε άλλον γύρω του – αυτό που συμβαίνει σήμερα.

Είτε θα ανακαλύψει το μυστήριο της ζωής, ότι δηλαδή η ζωή περιέχει φως, αλλά κι ένα λαμπερό νόημα. Στην αρχαία Ελλάδα είχατε μυστικές τελετές σε σπηλιές, όπου οι άνθρωποι έβρισκαν το φως μέσα στο σκοτάδι.

Η «Μαχαμπαράτα», πάλι, ενώ περιγράφει με την παραμικρότερη λεπτομέρεια μια τρομερή ανθρώπινη σύγκρουση και αιματοχυσία, την ίδια στιγμή με συμπεριφορές, λόγια, ερωτήσεις, ακόμα και μικρές ιστορίες, που σε κάνουν να γελάς, σε βοηθά να βρεις όλα εκείνα τα στοιχεία, που οδηγούν στην αντίθετη κατάσταση. Γιατί πάντα υπάρχει φως κρυμμένο στο σκοτάδι.

• Διαλέγετε ένα επεισόδιο από τη «Μαχαμπαράτα», που συμβαίνει μετά το τέλος του πολέμου. Ο νικητής αισθάνεται τύψεις για το αίμα που χύθηκε, αμφιβολίες και την ανάγκη της συμφιλίωσης. Μου φαίνεται ότι έχει ένα πολύ καθαρό μήνυμα…

Δεν νιώθει μόνο τύψεις, αλλά και κάτι άλλο, που μακάρι να το ένιωθαν σήμερα και αυτοί που νικάνε στις διάφορες εκλογικές διαδικασίες. Ο νικητής δεν ξεμπέρδεψε, δεν τελείωσε, αλλά βρίσκεται μπροστά σε ένα νέο ξεκίνημα. Εχει καινούργιες ευθύνες.

Δεν πρέπει να αφεθεί στον έπαινο και τις επευφημίες των φίλων του και να πει «τώρα, καλά είμαι», αυτό θα ήταν ηλίθιο. Σημασία έχει να καταλάβει ότι μετά το «Πεδίο της μάχης» τον περιμένει η τεράστια ευθύνη να βοηθήσει όλους, τους δικούς του αλλά και τους «εχθρούς» του, να προχωρήσουν όλοι μαζί προς το μέλλον.

• Φοβάμαι ότι οι ηγέτες της ανθρωπότητας δύσκολα θα καταλάβαιναν και θα υιοθετούσαν μια τέτοια στάση.

Οχι. Κι εδώ είναι ο δικός μας ρόλος, ο δικός μου και ο δικός σας, να αλλάξουμε την ψυχολογία και τις ικανότητες των ηγετών του κόσμου. Γιατί οφείλουν να γίνουν καλύτεροι. Υπάρχει τρόπος, φτάνει όλοι μας να αποκτήσουμε βαθύτερη κατανόηση των πραγμάτων, να δεχτούμε πως έχουμε κι εμείς ευθύνη – και η «Μαχαμπαράτα» μάς βοηθά να το συνειδητοποιήσουμε.

Ο ένας και ο άλλος πρόεδρος το μόνο που κάνουν είναι να συγκαλύπτουν τα πράγματα με εύκολα, βολικά ψέματα. Είμαστε όμως κι εμείς πρόεδροι του εαυτού μας και μιας μικρής χώρας, που την αποτελούν οι φίλοι, η οικογένειά μας και, για σας, οι αναγνώστες της εφημερίδας σας.

Το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να αλλάξουμε τον εαυτό μας και τους άλλους γύρω μας. Αν εσείς γράψετε στην εφημερίδα σας έστω και μία μόνο λέξη που φέρνει μέσα της το μίσος και την καταστροφή, κάνετε μεγαλύτερο κακό από τους διάφορους προέδρους.

Γιατί, για μένα, το κακό ξεκινά από τον μικρό μας περίγυρο, από την ίδια την ψυχή μας. Είναι πολύ βολικό να κριτικάρουμε συνεχώς τους άλλους.

Λάθος και ντροπή το Brexit
Δυστυχώς, δεν μπορούμε να την πάρουμε πίσω την απόφαση για το Brexit. Νομίζω, όμως, ότι ήταν ένα τεράστιο λάθος και μια μεγάλη ντροπή για τους Βρετανούς. Το μόνο που μπορώ τώρα να πω είναι ότι πρέπει να προσπαθήσουμε. Κάτι έσπασε και πρέπει όλοι μαζί να το επιδιορθώσουμε όσο καλύτερα μπορούμε.

• Καταλαβαίνω πολύ καλά τι εννοείτε, στην Ελλάδα η κρίση μας δίχασε, μας έκανε τρελούς από θυμό και μίσος για τον άλλο.

Τις λέξεις που χρησιμοποιείτε, τρέλα και μίσος, όλοι τις νιώθουμε. Γι’ αυτό ακριβώς πρέπει να αναλογιστούμε σοβαρά και να βρούμε τη δύναμη να δούμε τα πράγματα με μεγαλύτερο βάθος και ειρηνική διάθεση.

Να ανακαλύψουμε έστω μια σπίθα μιας διαφορετικής στάσης. Δεν χρειάζεται καμιά τεράστια μεταμόρφωση, είναι αρκετή μια φλογίτσα, σαν αυτή που βλέπει στο βάθος κάποιος που έχει χαθεί στο δάσος και λέει, «α, προς τα κει να πάω».

• Μήπως, όμως, υπάρχουν πράγματα που μας ξεπερνούν; Τι να κάνει η ειρηνική διάθεση των πολιτών της Γαλλίας, μιας χώρας όπου τόσο πολλά χρόνια ζήσατε και δημιουργήσατε, μπροστά στην αποφασιστικότητα των τρομοκρατών; Ή της Συρίας, που ο μισός πληθυσμός την εγκαταλείπει για να σωθεί;

Μου φαίνεται ότι δεν με ακούτε. Με το να καθόμαστε να θρηνούμε και να φωνάζουμε και να μιλάμε για τις σφαγές στον κόσμο και το τι σχεδιάζουν οι τρομοκράτες τίποτα δεν βγαίνει.

Όχι. Οφείλουμε να σκεφτούμε την ευθύνη μας, την πιθανότητα μιας χρήσιμης και θετικής ζωής. Τίποτε άλλο. Όταν δεν είμαστε θετικοί είμαστε άχρηστοι.

• Είναι μια μορφή αισιοδοξίας;

Δεν πιστεύω στην αισιοδοξία, πιστεύω στον ρεαλισμό. Μόνο ο ρεαλισμός κάνει καλό. Η αισιοδοξία είναι μια καραμέλα για τους ηλίθιους.

• Θυμάμαι πριν από λίγα χρόνια την παράστασή σας «Τιέρνο Μποκάρ» για έναν σούφι που δίδασκε τη θρησκευτική ανεκτικότητα. Τώρα το «Battlefield» αναφέρεται στη συμφιλίωση. Το ξέρω ότι αντιπαθείτε το πολιτικό θέατρο, δεν είναι όμως τέτοιες επιλογές μια πολιτική πράξη σε συγκεκριμένες εποχές;

Αυτές είναι παλιές λέξεις, που δεν μου λένε απολύτως τίποτα. Το θέατρο πρέπει να μένει μακριά από την πολιτική, γιατί από την πολιτική ποτέ ή σπάνια βγαίνει κάτι καλό. Είναι οι πράξεις που κάνετε, οι πράξεις που κάνω αυτή τη στιγμή, που μετράνε: θετικές ή άχρηστες.

Στο θέατρο ξέρουμε ότι αν μια παράσταση έχει πολλές εκατοντάδες θεατές, αυτές οι εκατοντάδες άνθρωποι μπορούν να φύγουν χειρότερα από ό,τι ήρθαν. Ομως, ένας φίλος μου γιατρός μού είπε κάποτε: «Το να πηγαίνεις στο θέατρο είναι σαν να πηγαίνεις στον γιατρό».

Ο γιατρός ξέρει ότι ο πελάτης του πρέπει να φεύγει από το γραφείο του έστω και λίγο καλύτερα. Ο τρόπος με τον οποίο του λέει τις πολύ κακές ειδήσεις (ότι πεθαίνει σε λίγες εβδομάδες ή έχει μια βαριά αρρώστια) είναι σημαντικός.

Αν μετά αυτός θέλει να αυτοκτονήσει, είναι πολύ κακός γιατρός. Το ίδιο ισχύει και στο θέατρο, όπου βλέπεις όλα τα φρικτά του κόσμου, αλλά πρέπει να βγαίνεις με το κεφάλι ψηλά.

Η τέχνη συχνά χειρίζεται το Κακό. Ομως οι μεγάλοι καλλιτέχνες, από τον Γκόγια των «Μαύρων πινάκων» μέχρι τον Πικάσο της «Γκουέρνικα», κάνουν τους ανθρώπους να αισθάνονται πιο δυνατοί, να αντιμετωπίζουν τη ζωή με περισσότερο θάρρος.

• Σε αντίθεση με τη θεαματική «Μαχαμπαράτα», το «Battlefield» διαβάζουμε ότι είναι, όπως άλλωστε όλες οι τελευταίες παραστάσεις σας, απολύτως μινιμαλιστικό. Δεν ήταν δύσκολο ένα ινδικό έπος να πάρει ζωή με τα απλούστερα των μέσων;

Φυσικά και δεν ήταν εύκολο. Ξέρετε, δεν «διαλέγω» να χρησιμοποιήσω απλά μέσα. Προσπαθώ να κάνω ό,τι είναι πιο χρήσιμο στα θέματα των έργων, να τα φέρνω στη ζωή όπως προχωράνε σιγά σιγά οι πρόβες. Για παράδειγμα, μπορεί ξαφνικά να καταλάβεις ότι πρέπει να φαίνεται στη σκηνή ο Κεκλιμένος Πύργος της Πίζας.

Αυτό είναι ένα πρόβλημα. Συνεργάζεσαι, λοιπόν, με πολλούς άλλους ανθρώπους και οδηγείσαι σε κάτι τόσο πολύπλοκο, που εξουδετερώνει το ίδιο σου το θέμα. Από τον μεγάλο ενθουσιασμό το παράκανες, έφτασες σε υπερβολές. Τότε πρέπει να αρχίσεις να αφαιρείς. Είναι κάτι που προσπαθώ να κάνω κάθε φορά στη δουλειά μου.

17, 18, 19, 20 Οκτωβρίου, 9 μ.μ., «Θέατρον», Κέντρο Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος» (Πειραιώς 254, Ταύρος, τηλ. 212 2540300).
Τιμές εισιτηρίων: 50, 40, 30, 20, 15 και 10 ευρώ.

via