Σαν σήμερα, πριν από 27 χρόνια, έφυγε από την ζωή ο Καρλ Πόπερ, ο φιλόσοφος που με την κριτική του σκέψη κατάφερε να αλλάξει τον κόσμο της φιλοσοφίας και να τον «παντρέψει» με την επιστήμη.
Από την Ειρήνη Μωραΐτη
Στις 17 Σεπτεμβρίου του 1994 έφυγε από την ζωή ο Καρλ Πόπερ, ο «φιλόσοφος της επιστήμης», όπως ονομάστηκε, που επηρέασε με τον δικό του τρόπο τον κόσμο της φιλοσοφίας αλλά και τους μεταγενέστερους φιλόσοφους και άφησε ως σημαντική παρακαταθήκη όχι μόνο τις μελέτες, αλλά και τα σοφά λόγια του.
Ένας από τους σημαντικότερους και πιο επιδραστικούς φιλοσόφους του 20ου αιώνα, ο Καρλ Πόπερ γεννήθηκε στη Βιέννη, στις 28 Ιουλίου του 1902. Από τα πρώτα κιόλας χρόνια της εφηβικής του ζωής, ο Καρλ άρχισε να μαγνητίζεται από την γοητεία του μαρξισμού και την ιδεολογική σκέψη του κομμουνισμού. Η μαγεία αυτή όμως, τελείωσε γρήγορα, την στιγμή που άρχισε να συνειδητοποιεί πως οι ιδέες του μαρξισμού στην βάση τους δεν μπορούσαν να ελεγχθούν.
Ο έλεγχος ήταν κάτι που πάντα τον συνάρπαζε. Σε κάθε τι που έκανε, έψαχνε να βρει το σημείο ελέγχου και το σημείο της επιβεβαίωσης του. Αυτό έκανε και στην πορεία του ως φιλόσοφος. Έλεγχε τις θεωρίες και ασκούσε κριτική, σε ό,τι πίστευε πως τελικά, μόνο να διαψευστεί μπορεί, και όχι να αποτελέσει θεωρία.
Το 1928 ολοκλήρωσε με επιτυχία τη διδακτορική του διατριβή στην ιστορία της μουσικής, την ψυχολογία και τη φιλοσοφία. Εκτός από φιλόσοφος, ήταν και καθηγητής φυσικής και μαθηματικών, καθώς οι θετικές επιστήμες ήταν ένας κόσμος που τον ενθουσίαζε.
Ο ίδιος καταπιάστηκε γρήγορα με τα τρέχοντα ζητήματα της εποχής του και φυσικά με τον κόσμο των επιστημών, ο οποίος πάντα τον γοήτευε. Την περίοδο εκείνη, η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν είχε έρθει στο προσκήνιο και ο Καρλ δεν μπόρεσε να αντισταθεί (σύντομα ασχολήθηκε με την διάψευσή της).
Καρλ Πόπερ
Η θεωρία της σχετικότητας και η περίφημη αρχή της διαψευσιμότητας
Δεν κατάφερε όμως ποτέ να την διαψεύσει, καθώς όντως η περίφημη θεωρία του Αϊνστάιν μπορούσε να ελεγχθεί διά της παρατήρησης και δεν προέκυπτε ως ψευδής. Βρήκε όμως το σημείο κριτικής που έψαχνε, στην κυρίαρχη ιδέα της εποχής του, πως υπάρχει, δηλαδή, πηγή βέβαιης, θετικής και αδιάψευστης γνώσης στις εμπειρικές επιστήμες, και διαμόρφωσε μία άποψη που έφερε και τον ίδιο στο προσκήνιο.
Διαμόρφωσε λοιπόν την άποψη ότι υπάρχει μια πολύ σημαντική διαφορά ανάμεσα στις ιδέες των Μαρξ, Φρόιντ και Άντλερ και σ’ αυτές του Αϊνστάιν. Η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν μπορεί να ελεγχθεί δια της παρατήρησης, όμως οι ιδέες των Μαρξ, Φρόιντ και Άντλερ μπορούν να ενσωματώσουν οτιδήποτε κι αν γίνει, χωρίς όμως να υπάρχει κάτι που θα μπορούσε να συμβεί και να τις διαψεύσει.
Αυτή η διαπίστωση του Πόπερ γέννησε το γνωστότερο βιβλίο του, Logik der Forschung (Λογική της επιστημονικής ανακάλυψης), το οποίο δημοσίευσε το 1934 και συνέβαλε, με τον τρόπο του, σε μία πρώτη και αρκετά ριζική αλλαγή της μέχρι τότε επιστημονικής ματιάς. Εκεί ανέφερε για πρώτη φορά την ιδέα της διαψευσιμότητας, μία ιδέα που είχε στο μυαλό του από την αρχή της καριέρας του.
Με αυτή την ριζοσπαστική ιδέα υποστήριξε πως παρόλο που μία θεωρία της εμπειρικής επιστήμης δεν μπορεί ποτέ να αποδειχθεί ορθή, καθώς ανά πάσα στιγμή ένα πείραμα θα μπορούσε να την διαψεύσει, μπορεί εύκολα να αποδειχθεί ψευδής, με μόλις ένα πείραμα που θα αντικρούσει τις προβλέψεις της.
Ο Καρλ Πόπερ και ο ρεαλισμός
Ενώ ο Πόπερ αναγνώριζε ότι ο ρεαλισμός είναι, σύμφωνα με τα δικά του κριτήρια, μια αδιαμφισβήτητη μεταφυσική άποψη για τη φύση, πίστευε επίσης ότι υπάρχουν και κάποιοι καλοί λόγοι για να αποδεχτούμε τον ρεαλισμό και να απορρίψουμε όλες τις αντιρρεαλιστικές απόψεις, όπως τον ιδεαλισμό ή τον ινστρουμενταλισμό.
Συγκεκριμένα, υποστηρίζει ότι ο ρεαλισμός αποτελεί μέρος της κοινής λογικής και προκύπτει από τις καλύτερες επιστημονικές θεωρίες. Αντίθετα, υποστηρίζει ότι τα πιο σημαντικά επιχειρήματα για τον αντιρεαλισμό βασίζονται σε μια άκρως λανθασμένη αναζήτηση, που αφορά την βεβαιότητα ή τα ασφαλή θεμέλια πάνω στα οποία πρέπει να στηριχθούμε.
Ο Πόπερ τονίζει πως οι επιστημονικές θεωρίες πρέπει να ερμηνεύονται ως προσπάθειες για να περιγραφεί μια πραγματικότητα, ανεξάρτητη από τη λογική. Εξαιτίας αυτού, απορρίπτει την ερμηνεία της κβαντικής μηχανικής και αναπτύσσει την δική του θεωρία. Η θεωρία της τάσης του Πόπερ υποστηρίζει ότι οι πιθανότητες είναι αντικειμενικοί ισχυρισμοί για τον ανεξάρτητο από την λογική εξωτερικό κόσμο και ότι είναι πιθανό να υπάρχουν και μεμονωμένες περιπτώσεις για κάποια μη επαναλαμβανόμενα γεγονότα.
Ο Καρλ Πόπερ και ο Πλάτωνας
Το άλλο μεγάλο και άκρως επιδραστικό έργο του Πόπερ είναι το βιβλίο του, Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της, που δημοσιεύτηκε το 1945. Ο Πόπερ αποκαλούσε αυτό του το έργο «βιβλίο του πολέμου» και αποτελεί μέχρι και σήμερα μία από τις πιο σημαντικές καταρρίψεις του ιδεολογισμού που υπάρχουν. Σύμφωνα με τον Πόπερ, ο Πλάτωνας δεν ενδιαφερόταν για τη δικαιοσύνη και την αρετή, αλλά για τη δικαιολόγηση της εξουσίας της ανώτερης ελίτ. Ακόμα, υποστήριζε πως ο μεγάλος Έλληνας φιλόσοφος ήταν αντιδημοκρατικός και υπέρμαχος της λογοκρισίας και της αστυνομίας της σκέψης, καθώς είχε αναπτύξει μία, κατά τον Πόπερ, πολύ λανθασμένη άποψη της δημοκρατίας.
Ο Πόπερ αντιθέτως θεωρεί πως η δημοκρατία δεν αφορά την επιλογή των καταλληλότερων να εξουσιάζουν, αλλά την απομάκρυνση από την εξουσία των φαύλων ή των ακατάλληλων.
Ο Καρλ Πόπερ και η κριτική ικανότητα
Σύμφωνα με τον Πόπερ, η κριτική ικανότητα και η συνεχής άσκησή της είναι αυτό που θα σώσει μία κοινωνία. Αυτό που εξασφαλίζει την κριτική σκέψη είναι η ανοιχτόμυαλη και ερευνητική διάθεση του ατόμου. Να αναζητείται, δηλαδή, πάντα η αλήθεια και η «ρίζα», της κάθε προκαθορισμένης γνώσης.
Ο Πόπερ ήταν υπέρμαχος της κριτικής σε οποιαδήποτε θεωρία και άποψη. Μάλιστα η επιμονή του αυτή εδραίωσε την ριζοσπαστική και πλέον κυρίαρχη άποψη της φράσης: «Ας πεθάνουν οι θεωρίες στη θέση των ανθρώπων». Η κριτική του Πόπερ ήταν η θεσμική εφεύρεση για να διαχωρίζεται ο δημιουργός από την θεωρία του. Αν συνεπώς, μέσω της κριτικής εξέτασης, μία θεωρία κριθεί λανθασμένη, θα εγκαταλείπεται άμεσα χωρίς όμως να στοχοποιηθεί ο εμπνευστής της.
Ο Πόπερ, ο μεγαλύτερος διανοητής της επιστήμης, τιμήθηκε με αμέτρητα βραβεία και απέκτησε τον τίτλο του διδάκτορα σε δεκάδες πανεπιστήμια, μέσα σε αυτά και των Αθηνών. Τα βιβλία του μεταφράστηκαν σε σαράντα γλώσσες και γνωρίζουν μέχρι και σήμερα εξαιρετική επιτυχία.
Το έργο του είναι ανεκτίμητης αξίας και η παρακαταθήκη του στην σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη αλλά και στην επιστήμη παραπάνω από σημαντική. Τα αποφθέγματά του πάντα θα μεταδίδουν μία νότα της σοφίας του και θα επιβεβαιώνουν και τον λόγο που ακόμα και σήμερα, ο Καρλ Πόπερ θεωρείται ο κορυφαίος φιλόσοφος της επιστήμης.
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του
Ο καρκίνος ήταν αυτός που στέρησε από τον πλανήτη έναν από τους πιο επιδραστικούς και ενεργούς φιλοσόφους. Ο Καρλ Πόπερ αγαπούσε τόσο πολύ αυτό που έκανε, που δούλευε και φιλοσοφούσε ακόμα και δύο βδομάδες πριν τον θάνατό του. Ο καρκίνος που τον ταλαιπωρούσε του προκάλεσε μία δύσκολη πνευμονία και ο οργανισμός του, που δεν άντεχε άλλο, άρχισε να καταρρέει. Ο ίδιος ο Καρλ έφυγε από τη ζωή στις 17 Σεπτεμβρίου του 1994, μετά από ένα ακόμα επεισόδιο πνευμονίας αλλά και από την νεφρική ανεπάρκεια που ακολούθησε.
Με την γυναίκα του, καθώς ζούσαν και ερωτεύτηκαν σε μία μαύρη περίοδο της ιστορίας, με τον πόλεμο να σκοτεινιάζει όλες τις ανέμελες σκέψεις για ένα λαμπρό μέλλον, δεν έκαναν ποτέ παιδιά και έτσι όλη η πνευματική παρακαταθήκη και η κληρονομιά του πέρασε σε όλους ανθρώπους.
Τα σοφότερα λόγια του Καρλ Πόπερ:
«Στη ζωή υπάρχουν δύο είδη ανθρώπων: οι αισιόδοξοι και οι απαισιόδοξοι. Οι απαισιόδοξοι έχουν συνήθως δίκιο. Αν όμως η ανθρωπότητα έφτασε ως εδώ, αυτό το χρωστάει στους αισιόδοξους.»
«Είναι αδύνατο να μιλήσεις με τέτοιον τρόπο ώστε να μην μπορείς να παρεξηγηθείς.»
«Πρέπει να επιδιώκουμε την ελευθερία και όχι μόνο την ασφάλεια, αν όχι για κάποιον άλλο λόγο, επειδή μόνο η ελευθερία μπορεί να καταστήσει την ασφάλεια ασφαλή.»
«Η γνώση μας μπορεί να είναι μόνο πεπερασμένη, ενώ η άγνοιά μας πρέπει απαραιτήτως να είναι άπειρη.»
«Εκείνοι που μας υπόσχονται τον παράδεισο στην γη, δεν παρήγαγαν τίποτα άλλο από μια κόλαση.»
«Η προσπάθεια να φέρουμε τον παράδεισο στη γη, οδηγεί, χωρίς εξαίρεση, στην κόλαση.»
«Η επιστήμη μπορεί να περιγραφεί σαν η τέχνη της συστηματικής υπεραπλούστευσης.»
«Αν θα μπορούσε να υπάρχει σοσιαλισμός συνδυασμένος με την ατομική ελευθερία θα ήμουν ακόμη σοσιαλιστής. Τίποτα δεν είναι ωραιότερο από το να ζει κανείς ελεύθερα μέσα σε μια κοινωνία ισότητας. Πέρασε καιρός μέχρι να καταλάβω ότι αυτό δεν ήταν παρά ένα ωραίο όνειρο.»
«Η πραγματική άγνοια δεν είναι η απουσία γνώσης, αλλά η άρνηση να αποκτηθεί η γνώση.»
«Κάθε φορά που μια θεωρία εμφανίζεται ως η μόνη δυνατή, θεωρήστε το ως σημάδι ότι δεν έχετε καταλάβει ούτε τη θεωρία ούτε το πρόβλημα που σκοπεύει να λύσει.»
«Η επιστήμη πρέπει να ξεκινά με μύθους και την κριτική αυτών των μύθων.»
«Ο καλύτερος τρόπος για να αξιολογείς μια ηγεσία είναι να διερωτάσαι τι σφάλματα είναι ικανοί να κάνουν.»
