Κείμενο: Μαριάννα Μαυρουδή

Διανύοντας τον δεύτερο χρόνο μιας πρωτοφανούς δυσβάστακτης πανδημίας, η περιβαλλοντική αλλαγή αποτελεί τη νούμερο ένα «τάση» ενδιαφέροντος για όλους τους τομείς, επιτελώντας νέα πραγματικότητα σε κάθε γωνιά της γης, με τη βιωσιμότητα στην τέχνη να είναι ένα μικρό αλλά σημαντικό της παρακλάδι που μπορεί να φέρει μεγάλη αλλαγή.

Η περιβαλλοντική τέχνη είναι ένας ευρύς όρος που περιλαμβάνει μια σειρά από διαφορετικά κινήματα, τα οποία όμως φέρουν τον ίδιο στόχο, την προστασία του περιβάλλοντος μέσω ή από την τέχνη. Μερικά από αυτά τα κινήματα είναι η Οικολογική τέχνη, η Earth Art, η  Land art, η Sustainable art κ.ά. Η τοπιογραφία υπήρξε η αρχή της ενασχόλησης του καλλιτέχνη με το περιβάλλον και τον σεβασμό προς τη φύση, με ηχηρά παραδείγματα ζωγράφων, όπως οι: Jacob van Ruisdael, John Constable,Thomas Cole, Dutchman Vincent Van Gogh, Claude Monet, Paul Cézanne κ.ά.

Ως κίνημα η περιβαλλοντική τέχνη εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1960 όταν σημαντικές προσωπικότητες της εποχής όπως οι Nils Udo, Jean-Max Albert και Piotr Kowalski άνοιξαν τον δρόμο για αυτή τη μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης. Δύο από τους σημαντικότερους περιβαλλοντικούς καλλιτέχνες είναι ο Herman de Vries και ο Andy Goldsworthy. O πρώτος, είναι ένας από τους προδρόμους της σύγχρονης περιβαλλοντικής τέχνης και στα έργα του χρησιμοποιεί φυσικά αντικείμενα από όλο τον κόσμο με στόχο να αναδημιουργήσει τη βιοποικιλότητά τους. Ο Andy Goldsworthy, δημιουργεί «προσωρινά έργα» που γίνονται ένα με το περιβάλλον, σε δάση και κοίτες ποταμών χρησιμοποιώντας ως εργαλεία τα ίδια του τα χέρια.

Lumen Poeme | Jean-Max Albert

Τι είναι η βιωσιμότητα όμως και ποιες είναι οι βασικές αρχές της; Η βιωσιμότητα, αφορά στην ισορροπία ανάμεσα στην παραγωγή των αγαθών και την κατανάλωση της πρώτης ύλης που χρησιμοποιείται για την επίτευξη αυτής. Με απλά λόγια οι φυσικοί πόροι που απαιτούνται για την παραγωγή ενός αγαθού θα πρέπει να ανανεώνονται πιο γρήγορα ή στον ίδιο χρόνο με τον οποίο χρησιμοποιούνται. Αν δεν επιτευχθεί αυτού του είδους η ισορροπία, τότε πολύ σύντομα το οικοσύστημα δεν θα μπορεί να καλύψει τις ανάγκες της ανθρωπότητας. Κάτι τέτοιο, όπως είναι λογικό, θα μπορούσε να προκαλέσει την κατάρρευση των οικοσυστημάτων και να οδηγήσει σε μία πρωτοφανή περιβαλλοντική κρίση. Μέσω της βιώσιμης τέχνης οι καλλιτέχνες ελπίζουν όχι μόνο να αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο γίνεται το έργο τους, αλλά και να εμπνεύσουν κοινωνικές και πολιτιστικές αλλαγές. Πώς όμως οι καλλιτέχνες και οι θεσμοί μεταμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο δημιουργείται η τέχνη;

Η βιωσιμότητα στην τέχνη παρουσιάζεται με διάφορες μορφές τέχνης, όπως για παράδειγμα η Οικολογική, η Land art και η Upcycling. Πιο συγκεκριμένα, η Οικολογική τέχνη επιδιώκει να διατηρήσει, να αποκαταστήσει και να αναζωογονήσει τις μορφές ζωής, τους πόρους και την οικολογία της Γης, εφαρμόζοντας τις αρχές των οικοσυστημάτων και προσπαθώντας να προωθήσει την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση και τη συμμετοχή της κοινότητας στην αποκατάσταση της φύσης. Πιο συγκεκριμένα, μιλάμε για αναπαραστάσεις έργων τέχνης με σκοπό την τόνωση του διαλόγου, έργα αποκατάστασης για την ανάκτηση ή αποκατάσταση μολυσμένου και διαταραγμένου περιβάλλοντος, έργα ακτιβιστών με σκοπό την πολιτική ενεργοποίηση, έργα τέχνης που χρησιμοποιούν φυσικούς πόρους όπως νερό, ηλιακό φως, φυτά κ.λπ.

Cube d’Heraclite – ’97 Piotr Kowalski

Le Porte de Paris (Saint – Quentin en Yvelines) ’91, Piotr Kowalski

Identite no1 – ’73 Piotr Kowalski

Στη συνέχεια η Land art, χρησιμοποιεί υλικά που προέρχονται από τη φύση για να δημιουργήσει έργα τέχνης που συχνά λαμβάνουν χώρα σε απομακρυσμένες τοποθεσίες με σκοπό να τονίσουν περαιτέρω τη δύναμη και την ομορφιά της φύσης. Οι καλλιτέχνες αυτού του κινήματος παράγουν γλυπτά που χρησιμοποιούν ηλιακούς, αιολικούς, υδροηλεκτρικούς, παλιρροϊκούς και γεωθερμικούς πόρους για τη δημιουργία κίνησης και ενέργειας. Δημιουργώντας ένα έργο τέχνης που μπορεί να συλλέξει αυτή την ενέργεια, οι καλλιτέχνες υπενθυμίζουν στους θεατές την πραγματική ομορφιά και δύναμη της φύσης. Τέλος, υπάρχει η Upcycling, η τέχνη κατά την οποία ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί υλικά που προηγουμένως θεωρούνταν άχρηστα, ανεπιθύμητα ή κατεστραμμένα και αποτελεί μια μορφή βιώσιμης τέχνης που έχει κερδίσει έδαφος τα τελευταία χρόνια.

Η βιωσιμότητα λοιπόν, απαιτεί επανεξέταση του τρόπου με τον οποίο καταναλώνουμε, κατασκευάζουμε και σχεδιάζουμε έργα τέχνης και αντικείμενα. Εκτός από τα πολιτιστικά κινήματα, καλλιτέχνες σε όλο τον κόσμο έχουν ενστερνιστεί την ιδέα της βιωσιμότητας στην τέχνη, όπως ο John Sabraw’s στα “Toxic Sludge paintings”, όπου χρησιμοποιεί πραγματικά κομμάτια μολυσμένης γης. Το έργο του καλλιτέχνη Olafur Eliasson συνοψίζει τον τρόπο με τον οποίο οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν βιώσιμα υλικά για να υπογραμμίσουν τον κίνδυνο της κλιματικής κρίσης. Στην εγκατάστασή του το 2014 με τίτλο “Ice Watch”, ο καλλιτέχνης χρησιμοποίησε μεγάλα κομμάτια πάγου που είχαν πέσει από έναν παγετώνα, ως έκκληση προς ευαισθητοποίηση . Στο πρόσφατο έργο του “Life” στο Ίδρυμα Beyeler στην Ελβετία, ο Olafur Eliasson, πλημμυρίζοντας τις αίθουσες με πράσινο νερό, έχει στόχο να φέρει τον επισκέπτη στο σημείο να γίνει ένα με το «μολυσμένο» νερό, σχολιάζοντας και εγείροντας προβληματισμούς για τη σημασία της προστασίας του περιβάλλοντος από τη μόλυνση.

A night view of Olafur Eliasson’s Life Courtesy of the artist; neugerriemschneider; Tanya Bonakdar Gallery. © 2021 Olafur Eliasson, Photo: Mark Niedermann

Καθώς η περιβαλλοντική κρίση γινόταν όλο και πιο αισθητή, οι σχέσεις ανθρώπου και φύσης βρίσκονται εδώ και αρκετά χρόνια στο επίκεντρο του προβληματισμού πολλών Ελλήνων καλλιτεχνών, όπως ο Κώστας Τσόκλης με σαφές περιβαλλοντικό υπόβαθρο, ο Παντελής Χανδρής και ο Θανάσης Τότσικας με την έρευνα τους σχετικά με την επέμβαση του ανθρώπου στη φύση, ο Μάριος Σπηλιόπουλος όπου στο έργο του «Μελισσών Μυστήριο» το 1991 διερευνά τον κόσμο των μελισσών και τη φύση ως μια μηχανή. Στη συνέχεια έχουμε τοπιογράφους όπως οι Τάσος Μαντζαβίνος και Μανόλης Χάρος, ενώ επεμβάσεις και δημιουργικές αναβιώσεις της περιβαλλοντικής τέχνης δημιουργεί ο Κώστας Βαρώτσος, με iconic έργα, όπως το «Πετροκάραβο» και οι «Δελφοί». Σημαντική είναι η συμβολή της Δανάης Στράτου στην περιβαλλοντική τέχνη, με έργα όπως το “Desert breath” 1997, στην έρημο της Σαχάρας, το “Βreathe” (2000), όπου η γη αναπνέει κ.α. Ο Δημήτρης Αληθεινός δημιουργεί εικαστικά έργα, γλυπτά και εγκαταστάσεις από ξύλο, πέτρα και μέταλλο και τα εισάγει στα έγκατα της γης, με αποτέλεσμα να έχει πραγματοποιήσει 170 κατακρύψεις, από τη μια άκρη της Γης στην άλλη, με σκοπό το έργο του να γίνεται κομμάτι της.

Τίτλος: Χωρίς Τίτλο Υλικό: Ξύλο, χώμα, χρώμα σκόνη, πλεξιγκλάς Διαστάσεις: 150×150εκ. Έτος: 2005

Κώστας Βαρώτσος | Δελφοί

Κώστας Βαρώτσος | Πετροκάραβο

Σημαντικά συνέδρια και ημερίδες σε σχέση με το περιβάλλον και την τέχνη έχουν πραγματοποιηθεί, όπως για παράδειγμα η Διεθνής Ημέρα Μουσείων – ΙCOM του 1992 με θέμα «Μουσεία και Περιβάλλον» στο Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, το πρώτο διεθνές συνέδριο με τίτλο «Βιωσιμότητα και Πολιτισμός / Βιώσιμη Πολιτιστική Διαχείριση» που διοργάνωσε το δίκτυο mitos21, σε συνεργασία με το Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ και το Ινστιτούτο Γκαίτε, το συμπόσιο για την τέχνη της βιωσιμότητας που έλαβε χώρα στη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση το καλοκαίρι του 2020 κ.ά. Στη συνέχεια έχουν πραγματοποιηθεί σημαντικές εκθέσεις στην Αθήνα με θέμα το περιβάλλον, όπως η έκθεση «Διευρυμένες οικολογίες. Προσεγγίσεις σε μια εποχή κρίσης» (ΕΜΣΤ 2009), καθώς και η έκθεση «ECO ART. Δέντρο, δάσος, ανακύκλωση» (YΠΕΠ Ίδρυμα Ευγενίδου 2009), με τη συμμετοχή 26 καλλιτεχνών.

Σημαντική να αναφερθεί, είναι η κεντρική ιδέα του καλλιτεχνικού προγράμματος της πολιτιστικής πρωτεύουσας Elevsis 2023, το οποίο εστιάζει στην ανάγκη επαναπροσδιορισμού του περιεχομένου της βιωσιμότητας τόσο σε κοινωνικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο, όπου μέσα από επιστημονικές και καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες τοποθετεί την έννοια βιωσιμότητα στο επίκεντρο.

Photo: Pinelopi Gerasimou

Η βιωσιμότητα λοιπόν, είναι το εφαλτήριο για να δούμε όλοι μας καθαρά πως η προστασία του περιβάλλοντος και του φυσικού ανάγλυφου με κάθε τρόπο, όπως μπορεί ο καθένας μας, δεν αποτελεί τάση, δεν είναι ακτιβισμός, πολιτική ή προσωπική επιλογή, αλλά αποτελεί ύψιστη ανάγκη για αλλαγή.

Ευφυΐα είναι η ικανότητα προσαρμογής στην αλλαγή, Stephen Hawking, (1942-2018)

Δεν χρειάζεται ευφυΐα θα προσθέσω εγώ για να προσαρμοστείς στην αλλαγή, διότι κάθε άνθρωπος ανάλογα με τα βιώματα και τις προσλαμβάνουσες του, αργά ή γρήγορα θα αναγκαστεί να προσαρμοστεί σε αυτήν. Το θέμα είναι ότι εν έτει 2021 και μετά από ενάμιση χρόνο παγκόσμιας πανδημίας, συνειδητοποιείς ότι η αλλαγή δεν είναι κάτι μακρινό στο μέλλον σου που εάν θέλεις μπορείς προς το παρόν να κρύψεις «κάτω από το χαλί» για να μην το βλέπεις, αλλά μια βαριά και επείγουσα ανάγκη που πρέπει να αντιμετωπιστεί άμεσα. Δεν προσαρμόζεσαι λοιπόν σε μια αλλαγή, αλλά γίνεσαι αυτή.

Προκειμένου να επιβιώσουμε, όλοι μας, ως κρίκοι στην αλυσίδα ενός ενιαίου οικοσυστήματος, αλληλεξαρτόμαστε. Η βιωσιμότητα στην τέχνη και οι καλλιτέχνες που εστιάζουν σε αυτήν μας φέρνουν αντιμέτωπους με το γεγονός ότι ο τρόπος ζωής μας έχει συνέπειες που δυστυχώς ήδη έχουμε αρχίσει να τις επωμιζόμαστε καθημερινά. Είναι δύσκολη η ανάληψη της ευθύνης και οι άνθρωποι δουλεύουν όλη τους τη ζωή με τον εαυτό τους για να μάθουν να αναλαμβάνουν τις ευθύνες που τους αναλογούν. Είναι όμως τουλάχιστον κουτό να νομίζουμε πως υπάρχει πλέον χώρος κάτω από αυτό το ταλαιπωρημένο χαλί γι’ αυτά που αποφασίσαμε, να αφήσουμε στην τύχη τους. Γιατί είμαστε όλοι πολύ καλύτεροι από όλο αυτό και καιρός είναι πλέον να δεσμευτούμε και να αναλάβουμε τις ευθύνες μας.

Οργανισμοί που προάγουν τη βιωσιμότητα στην τέχνη: Center for Art Education and Sustainability (CAES), Art Exploration and Development, ecoartspace, Green Museum, Cultura21: international network for cultures of sustainability, Arts & Ecology, Sustainability and Contemporary Art, New Frontiers in Arts Sociology: 2007 ESA Arts Conference, The Center for Sustainable Practice in the Arts

Πηγή