«Ξεχνούμε πως η Ανατολή είναι η κοιτίδα μας, πως είμαστε Ανατολίτες, ξιπαζόμαστε από τους Φράγκους», έτσι έγραφε ο Ίων Δραγούμης που δολοφονήθηκε από τους πολιτικούς του αντιπάλους, μια μέρα μετά την απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου στο Παρίσι, στις 31 Ιουλίου 1920, αφήνοντας την τελευταία του πνοή στην τότε Λεωφόρο Κηφισίας, σημερινή Βασιλίσσης Σοφίας απέναντι σχεδόν από το ξενοδοχείο Χίλτον. Οι βιαστικοί περαστικοί από το σημείο ακόμα και σήμερα ίσως σταματήσουν για ένα λεπτό στη μαρμάρινη κολόνα, το μνημείο του που έχει τοποθετηθεί για να θυμίζει αυτή τη στυγερή πολιτική δολοφονία και να διαβάσουν τα λόγια του Κωστή Παλαμά:

ΛΕΥΚΗ ΜΕ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΑΣ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΜΟΝΟ ΕΚΕΙΝΗ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΝΑ ΣΕ ΚΛΑΙΗ ΒΟΥΒΗ ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΗ ΝΑ ΣΕ ΚΛΑΙΗ.

Διπλωμάτης, συγγραφέας, διανοητής, οραματιστής, ανήσυχο και επαναστατικό πνεύμα, ο Δραγούμης εξιδανικεύτηκε στη νεοελληνική συνείδηση λόγω του άωρου θανάτου του. Στους περισσότερους νεώτερους αναγνώστες, το όνομα του Ίωνα Δραγούμη έχει συνδεθεί με δυο γυναίκες που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην προσωπική του ζωή, την Πηνελόπη Δέλτα και τον μεγάλο ανεκπλήρωτο έρωτά τους, και τη Μαρίκα Κοτοπούλη, που ποτέ δεν αποδέχθηκε η οικογένειά του -μάλιστα η συγκατοίκησή τους ήταν ένα σκάνδαλο της εποχής- και με την οποία έζησε μέχρι το τέλος της ζωής του.

Ο Δραγούμης συνδέθηκε με την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη, ενόσω υπηρετούσε στην Πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη (1907-1908). Εκρηκτική και ενίοτε αυτοκαταστροφική, η σχέση του Δραγούμη με την Κοτοπούλη θα κρατήσει μέχρι τον θάνατό του. Στη φωτογραφία, Ίων Δραγούμης και Μαρίκα Κοτοπούλη, Κωνσταντινούπολη 1908. Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα

Ο Δραγούμης, μεγαλωμένος σε ένα πολιτικό και πνευματικό περιβάλλον διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στην ελληνική πολιτική σκηνή των αρχών του εικοστού αιώνα. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1878 όπου και ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές και πανεπιστημιακές του σπουδές αποφοιτώντας από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Mε την έναρξη του Ελληνοτουρκικού πολέμου, ο Δραγούμης υπηρέτησε ως εθελοντής και ολοκλήρωσε στη συνέχεια τη στρατιωτική του θητεία στο πεζικό. Το 1899 προσελήφθη στη διπλωματική υπηρεσία του Υπουργείου Εξωτερικών. Το 1902 διορίστηκε για πρώτη φορά υποπρόξενος στο Μοναστήρι.

Επιστολή του Ίωνος προς τον πατέρα του Στέφανο, όπου του αναλύει το πρόβλημα της συστηματικής διείσδυσης των Βουλγάρων στη Μακεδονία, μέσω της δράσης των κομιτάτων (18 Οκτωβρίου 1903). Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα

Εκεί συνέβαλε αποφασιστικά στην οργάνωση των ορθόδοξων ελληνικών κοινοτήτων της Δυτικής Μακεδονίας με τη συμπαράσταση του πατέρα του Στέφανου Δραγούμη αλλά και του Παύλου Μελά, συζύγου της αδελφής του Ναταλίας. Ο Δραγούμης στη συνέχεια υπηρέτησε σε διάφορα προξενεία και σε σημαντικές διπλωματικές θέσεις. Με το ξέσπασμα του Πρώτου Βαλκανικού πολέμου διαφώνησε εντονότατα με την πολιτική του Βενιζέλου. Κατατάχθηκε στο στρατό και αμέσως αποσπάσθηκε στο γραφείο του Βασιλέα Κωνσταντίνου. Ήταν παρών και συμμετείχε ενεργά στις διαπραγματεύσεις για την παράδοση της Θεσσαλονίκης το 1912. Παράλληα με τη διπλωματική του σταδιοδρομία αρθρογράφησε επί σειρά ετών σε πολιτικά περιοδικά και εφημερίδες.

Ο Δραγούμης την εποχή που υπηρετούσε στην Πρεσβεία της Κωνσταντινούπολης, 1908 περίπου. Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα

Η πλούσια και περιπετειώδης σύντομη ζωή του διήρκεσε μόνο 42 χρόνια, αλλά μέσα σε αυτά, ο φλογερός και πολυγραφότατος Δραγούμης πρόλαβε να αφήσει πίσω του ένα σημαντικό αρχείο που ανοίγει για πρώτη φορά στο κοινό με άγνωστο και σπάνιο υλικό στην έκθεση Ίων Δραγούμης: Στο Μεταίχμιο Ανατολής και Δύσης. Εκατό Χρόνια από τη Δολοφονία του που διοργανώνεται από το Τμήμα Αρχείων της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών και θα διαρκέσει από τις 15 οκτωβρίου 2020 μέχρι τις 15 Ιανουαρίου 2021.

Ο επισκέπτης της έκθεσης θα βρεθεί μπροστά σε μια εξαιρετικά αναπτυγμένη αφήγηση της ζωής του, οργανωμένη στην έκθεση σε δεκατρείς θεματικές ενότητες: Οικογενειακό Περιβάλλον, η Γεωγραφία της Ζωής του, η Δράση του στη Μακεδονία, «Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως», το Κίνημα του Νεο-ελληνισμού στην Τουρκία, Κοινοτισμός, Μεταξύ Μεγάλης Ιδέας και Ανατολικής Ομοσπονδίας, από τη Βουλή στην Εξορία, μια Απόπειρα και μια Δολοφονία, Λατρεμένη Ύπαρξη, Δραγούμης ο Διανοούμενος, Αποτίμηση, Μέχρι την Επόμενη Γενιά. Και θα την περιηγηθεί ακούγοντας Περγκολέζε και Σούμπερτ, Μπετόβεν και Λιστ από μια χειρόγραφη λίστα του νεαρού Δραγούμη που μεγάλωσε διαβάζοντας Γκαίτε, Σίλερ, Λοκ, Μπάιρον και μιλούσε γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά, ιταλικά και αρχαία ελληνικά και στην οποία είχε γράψει τη μουσική που αγαπούσε.

Ο Στέφανος Δραγούμης με τη σύζυγό του Ελίζα και επτά από τα έντεκα παιδιά τους: Χαρίκλεια, Αλεξάνδρα, Ναταλία, Ζωή, Ίωνα (πρώτη σειρά, αριστερά), Ευφροσύνη (Εύφη) και Νίκο, 1883 περίπου. Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα.

Εξίσου ενδιαφέρουσα με την έκθεση είναι και η ιστορία του αρχείου της οικογένειας Δραγούμη στην οποία έσκυψαν με μεγάλο σεβασμό και προσοχή οι επιμελητές της έκθεσης: Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan, Ελευθερία Δαλέζιου, Λήδα Κωστάκη, Νατάσα Λαιμού και Αλέξης Μάλλιαρης. Είναι δε αξιοθαύμαστο -σε μια χώρα που πολλά αρχεία έχουν καταστραφεί, καεί ή «εξαφανιστεί» από τους κληρονόμους, η εξαιρετική κατάσταση του αρχείου Δραγούμη. Το 1959 ο αδελφός του Ίωνα, Φίλιππος δώρισε στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών (ΑΣΚΣΑ) το πλούσιο αρχείο της οικογένειας Δραγούμη, συμπεριλαμβανομένου του αρχείου του Ίωνος. Στη δωρεά προστέθηκε ο όρος ότι το αρχείο του Ίωνος θα παρέμενε κλειστό στους ερευνητές «μέχρι την επόμενη γενιά». Μετά τον θάνατο του Φίλιππου Δραγούμη το 1980, η οικογένεια επέτρεψε την πρόσβαση στο αρχείο σε επιλεγμένους ερευνητές, ώστε να αρχίσει η έκδοση των προσωπικών ημερολογίων του Ίωνος. Το 2000, με τη συμπλήρωση ογδόντα χρόνων από τη δολοφονία του Ίωνος και με την ολοκλήρωση της ταξινόμησης του αρχείου, επετράπη η ελεύθερη πρόσβαση των ερευνητών σε αυτό. Σήμερα μεγάλο τμήμα του αρχείου έχει ψηφιοποιηθεί και είναι προσβάσιμο μέσω του διαδικτύου.

Ο Ίων Δραγούμης, 1915 περίπου. Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα.

Η έκθεση σε ενότητες

Ο επισκέπτης μπορεί να δει φωτογραφίες από την παιδική ηλικία του Ίωνος και το μεγαλοαστικό περιβάλλον στο οποίο ανατράφηκε, τα σχολικά του τετράδια και τα πρώτα του ημερολόγια.

Το ιστορικό πλαίσιο τεκμηριώνεται από χάρτες της εποχής που απεικονίζουν τα διαρκώς μεταβαλλόμενα σύνορα της Ελλάδας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από το 1878 (έτος γέννησης του Δραγούμη) μέχρι τον θάνατό του το 1920 αλλά και την ασυνήθιστη κινητικότητα του αστού και κοσμοπολίτη Δραγούμη. Κρυπτογραφημένες επιστολές, μυστικοί κώδικες, τυπικά μύησης σε παραστρατιωτικές οργανώσεις φωτίζουν τη δράση του Δραγούμη και του στενού του συνεργάτη Αθανασίου Σουλιώτη στον Μακεδονικό Αγώνα. Για πρώτη φορά παρουσιάζονται στοιχεία και εκθέματα που αφορούν το σύγχρονο αλλά σύντομο Κίνημα του Νεο-ελληνισμού στην Τουρκία.

Ο Ίων με τα αδέλφια του Εύφη και Νίκο (πίσω) και Χαρίκλεια (μπροστά). Με τον φακό του Νίκου Κοντογιαννάκη, αδελφού της μητέρας τους, Ελίζας Δραγούμη, 1890 περίπου. Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα.

Χειρόγραφα από άρθρα και βιβλία του Δραγούμη, σπάνια έντυπα από την προσωπική του βιβλιοθήκη, όπως και αποσπάσματα από τα ημερολόγιά του, στοιχειοθετούν τις ιδέες του περί Κοινοτισμού και Ανατολικής Ομοσπονδίας, δηλαδή τη μετεξέλιξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε ομοσπονδιακό πολυεθνικό κράτος Ελλήνων, Τούρκων και άλλων βαλκανικών λαών.

Η «Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως», παραστρατιωτική οργάνωση που ίδρυσαν ο Ίων Δραγούμης και ο Αθανάσιος Σουλιώτης το 1907, είχε μυστικό χαρακτήρα, με τυπικό μύησης. Στη φωτογραφία, ο όρκος του μέλους Δημητρίου Αρβανιτίδη, με τη σφραγίδα της Οργάνωσης πάνω δεξιά. Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα

Η Μεγάλη (Ανατολική) Ιδέα του Δραγούμη αλλά και η διαφωνία του με τον Ελευθέριο Βενιζέλο ως προς τους όρους συμμετοχής της Ελλάδας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο θα έχουν ως συνέπεια την εξορία του στην Κορσική και τη Σκόπελο (1917-1919).  Φωτογραφίες από την εξορία, το υπόμνημα που υπέβαλε ο Δραγούμης από την Κορσική στη Σύνοδο της Ειρήνης στο Παρίσι (1919), αλλά και ο Τύπος της εποχής ανασυνθέτουν την κρίσιμη για την Ελλάδα περίοδο μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στην ενότητα που αφορά στη δολοφονία του Ίωνος εκτίθεται υλικό από το οικογενειακό αρχείο των Δραγούμηδων, όπως φωτογραφίες, αποκόμματα εφημερίδων, επικήδειες κορδέλες και σχέδια της αναθηματικής στήλης που στήθηκε λίγο μετά τον θάνατό του επί της Βασιλίσσης Σοφίας, κοντά στο σημείο της δολοφονίας του.

Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Κυριακή 6 Σεπτεμβρίου 1920. Αφιέρωμα της εφημερίδας στον Δραγούμη με αφορμή το σαρανταήμερο μνημόσυνο. Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα.

Οι διαπροσωπικές σχέσεις του διονυσιακού Δραγούμη -με την Αμερικανίδα Mabel Dunlop, τη δασκάλα Σαπφώ Θείου, τη μεγαλοαστή Πηνελόπη Δέλτα και την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη- η συμβολή του στο κίνημα του δημοτικισμού, η αποτίμηση της προσφοράς του στη σύγχρονη ιστορία αλλά και η διάσωση του αρχείου του από τον αδελφό του Φίλιππο ολοκληρώνουν τη θεματική της έκθεση.

Info:

Ίων Δραγούμης: Στο Μεταίχμιο Ανατολής και Δύσης. Εκατό Χρόνια από τη Δολοφονία του | 15 Οκτωβρίου 2020 – 15 Ιανουαρίου 2021 | Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Πτέρυγα Ι. Μακρυγιάννη, Σουηδίας 54, Κολωνάκι

Ώρες Λειτουργίας: Τετάρτη & Παρασκευή 11:00-16:00 | Πέμπτη 16:00-20:00 | Σάββατο 12:00-17:00

Πηγή