Για πολλά παιδιά η σχολική καθημερινότητα μπορεί να εξελιχθεί σε ένα Γολγοθά. Kοροϊδίες, καβγάδες με συμμαθητές και bullying κάθε λογής, είναι φαινόμενα που όλο και συχνότερα κάνουν την εμφάνισή τους στα σχολεία και αποτελούν μεγάλη πρόκληση για ολόκληρη τη σχολική κοινότητα.
Στο πλαίσιο της αντιμετώπισης τέτοιων ζητημάτων, τα τελευταία χρόνια εφαρμόζεται πιλοτικά ένα πρωτοποριακό πρόγραμμα στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, με τη συμμετοχή εθελοντών καθηγητών και καθηγητριών σε συνεργασία με τους μαθητές τους. Η σχολική διαμεσολάβηση, όπως ονομάζεται, εφαρμόζεται σήμερα σε περίπου 40 σχολεία και ήδη μετρά θεαματικά αποτελέσματα, ενώ όλο και περισσότερος κόσμος εμπλέκεται ενεργά στο πρόγραμμα. Με ποιο τρόπο όμως εφαρμόζεται η σχολική διαμεσολάβηση;
Το Tvxs.gr μίλησε με την συντονίστρια και υπεύθυνη του δικτύου για τη σχολική διαμεσολάβηση, Βίλμα Μενίκη, για την εφαρμογή του προγράμματος στα ελληνικά σχολεία, το bullying στη σχολική καθημερινότητα και άλλα πολλά.
Τι ακριβώς είναι και πως ξεκίνησε το πρόγραμμα της σχολικής διαμεσολάβησης;
Η σχολική διαμεσολάβηση είναι μια διαδικασία κατά την οποία μαθητές και μαθήτριες επιμορφώνονται και εκπαιδεύονται (από εκπαιδευτικούς που ήδη έχουν επιμορφωθεί) και δημιουργούν την ομάδα της σχολικής διαμεσολάβησης. Σε αυτή την ομάδα, απευθύνονται παιδιά τα οποία έχουν συγκρουστεί μεταξύ τους και θέλουν να βρουν μια λύση. Θέλουν να βρουν μια λύση, χωρίς να έχει έρθει στην αρχή μια τιμωρία ή αποβολές. Έρχονται λοιπόν στην ομάδα, θέτουν το αίτημά τους, καλούν τα παιδιά και πηγαίνουμε σε ένα χώρο ξεχωριστό για τη σχολική διαμεσολάβηση. Στο χώρο βρίσκονται οι διαμεσολαβητές και οι διαμεσολαβήτριες και δύο ή τρία το πολύ παιδιά (ποτέ δεν είναι μόνο του ένα παιδί). Εάν τα παιδιά είναι ικανά και ώριμα να κάνουν τη διαμεσολάβηση, εγώ δεν μπαίνω ως επιβλέπουσα.
Στη διαδικασία, οι διαμεσολαβητές ρωτούν με αντικειμενικότητα τις δύο πλευρές που έχουν συγκρουστεί τι πραγματικά έχει συμβεί. Έπειτα ρωτούν τα παιδιά πως νιώθουν, τι συναισθήματα έχουν και ποιες ανάγκες τους ικανοποιούνται ή όχι. Το τελευταίο βήμα είναι να διερευνήσουν και να μάθουν το αίτημα του κάθε παιδιού από το άλλο παιδί. Ό,τι λέγεται στη διαδικασία μένει μεταξύ των ατόμων που συμμετέχουν σε αυτή, οπότε ένα βασικό χαρακτηριστικό είναι η εμπιστοσύνη και η εχεμύθεια. Οι δε διαμεσολαβητές δεν παίρνουν θέση και κρατούν μια αντικειμενική στάση. Το βασικό είναι το αίτημα που διατυπώνεται στη διαμεσολάβηση να είναι συγκεκριμένο. Να διατυπώνεται για παράδειγμα πως η μία πλευρά θα ήθελε από την άλλη να της συμπεριφερθεί την επόμενη εβδομάδα. Στόχος δεν είναι τα παιδιά αυτά να γίνουν φίλοι, άλλωστε αυτό πολύ σπάνια συμβαίνει, αλλά το να λυθεί το γεγονός. Από τη δική μου εμπειρία, το 95% περίπου των περιστατικών που αντιμετωπίζονται, δεν επαναλαμβάνεται, ενώ λίγες μέρες μετά γίνεται και μια συνάντηση-ανασκόπηση αυτών.
Σε πόσα σχολεία εφαρμόζεται και πόσο πρόθυμοι βλέπετε να είναι μέχρι στιγμής οι καθηγητές και οι μαθητές ώστε να ενημερωθούν για το πρόγραμμα;
Το Υπουργείο Παιδείας δεν έχει εντάξει τη διαμεσολάβηση σαν ολοκληρωμένο, δομημένο θεσμό στο σχολικό πρόγραμμα. Την έχει βέβαια στηρίξει μέσα από μια εγκύκλιο του 2014 που αναφέρει πως η σχολική διαμεσολάβηση ενδείκνυται σαν καλή πρακτική, αλλά δεν μπορούμε να έχουμε μια σαφή εικόνα. Από προσωπικούς υπολογισμούς και έρευνες που έχω κάνει ως συντονίστρια του δικτύου για τη σχολική διαμεσολάβηση, περίπου 40 σχολεία συμμετέχουν στο πρόγραμμα. Εδώ στην Αθήνα υπολογίζω πως είναι τα σχολεία που το εφαρμόζουν είναι 15 για φέτος. Όσον αφορά στην προθυμότητα, οι εκπαιδευτικοί δεν είναι ενημερωμένοι και αυτό είναι το ένα μειονέκτημα.
Όταν το πρόγραμμα προβάλεται με μια συνέντευξη ή με μια εκπομπή, βλέπω ότι τις επόμενες μέρες μου τηλεφωνούν και γενικά μας αναζητούν. Οι καθηγητές δεν είναι πολύ πρόθυμοι, δεν είναι ενημερωμένοι και είναι μια εθελοντική δουλειά. Εγώ κάνω το πρόγραμμα μία φορά την εβδομάδα, εκτός σχολικού ωραρίου, για 1,5 με 2 ώρες και φυσικά δεν πληρώνομαι για αυτό. Φυσικά υπάρχουν πολλές δυσκολίες στους εκπαιδευτικούς, είτε προσωπικές, είτε αναφορικά με το ότι εργάζονται σε δύο διαφορετικά σχολεία. Πάντως σίγουρα χρειάζεται χρόνος και διάθεση. Τα παιδιά από την πλευρά τους είναι πάρα πολύ πρόθυμα. Όταν κάνουμε κάλεσμα μπορεί να έρθουν μέχρι και πενήντα παιδιά. Στο τέλος μένουν λιγότερα βέβαια, αλλά η προθυμία τους είναι συγκλονιστική. Αντίστοιχα και οι γονείς, από τους οποίους δεχόμαστε συγχαρητήρια και μας αναφέρουν ότι τα παιδιά μαθαίνουν, γυρνούν στο σπίτι και διεκδικούν. Η σχολική διαμεσολάβηση δεν έχει να κάνει τελικά με τη σχολική σύγκρουση, αλλά μαθαίνει και τα παιδιά να διατυπώνουν, να εκφράζουν, να εκδηλώνουν τα συναισθήματά τους, τις ανάγκες τους και τα αιτήματά τους. Μαθαίνουν επίσης να κάνουν διάλογο, να ακούν μέσω της ενεργητικής ακρόασης και να διεκδικούν, ενώ αναπτύσσεται η ενσυναίσθησή τους.
Όταν το ενδιαφέρον των παιδιών είναι αυξημένο, πως γίνεται η επιλογή τους για το πρόγραμμα;
Σε περιπτώσεις που έχουν δείξει ενδιαφέρον 45 – 50 μαθητές, τους έχω δεχτεί όλους. Όμως, μετά από λίγο καιρό, παρατηρώ ότι 10-15 από αυτούς αποχωρούν από το πρόγραμμα, είτε λόγω μιας αλλαγής στο πρόγραμμα των φροντιστηρίων τους, είτε επειδή σταδιακά βαριούνται και δεν ενδιαφέρονται. Σε κάθε περίπτωση βέβαια, ο αριθμός των μαθητών που συνεχίζουν είναι αυξημένος και η εκπαίδευσή τους δε σταματάει στη διάρκεια της χρονιάς.
Με ποιο τρόπο γίνεται η εκπαίδευση των διαμεσολαβητών;
Τα εργαλεία που χρησιμοποιώ εγώ είναι η θεωρητική ανάλυση του τι είναι η σχολική διαμεσολάβηση από την αρχή κιόλας του προγράμματος (τι είναι ας πούμε ο διάλογος, η ενσυναίσθηση κλπ.), αλλά το 80% της διαδικασίας της επιμόρφωσης γίνεται με βιωματικά παιχνίδια και διαδραστικές ασκήσεις. Κάνουμε κολλάζ, παίζουμε, χορεύουμε, κάνουμε βιωματικές ασκήσεις για ενδυνάμωση και σύσφιξη της ομάδας και παιχνίδια ρόλων. Πολύ σπάνια θα διαβάσουμε κάτι. Στο τέλος γίνεται μια μικρή αξιολόγηση, μια ανατροφοδότηση του τι πήραν οι μαθητές, πως ένιωσαν και ποια δεξιότητά τους ανέπτυξαν.
Από τη μέχρι τώρα εμπειρία σας ως καθηγήτρια και συντονίστρια του προγράμματος, σε ποιες περιπτώσεις βλέπουμε τη μεγαλύτερη βελτίωση μέσω της σχολικής διαμεσολάβησης;
Έχουμε δει λύσεις σε περιπτώσεις σωματικής βίας. Σε ένα χαρακτηριστικό γεγονός ήταν συγκλονιστικό όταν καταλάβαμε πως ο θύτης δεν είχε καταλάβει τις συνέπειες της πράξης του (το θύμα είχε δηλώσει κλαίγοντας πως είχε νιώσει φόβο). Στα πιο ελαφριά περιστατικά (κοροϊδίες, ειρωνεία, κλοπές κλπ.) το ποσοστό επιτυχίας είναι ακόμα πιο μεγάλο. Θέλω επίσης να προσθέσω πως η διαφορά στα παιδιά που επιμορφώνονται ως διαμεσολαβητές είναι τεράστια. Αποκτούν ένα ρόλο, βελτιώνεται η σχολική τους επίδοση και ενδιαφέρονται περισσότερο για το σχολείο. Επιπλέον βελτιώνεται η σχέση τους με τους καθηγητές, με τους γονείς, αλλά και μεταξύ τους. Τα δε παιδιά που έχουν υποστεί τη βία, ενδυναμώνονται και δημοσιοποιούν το περιστατικό (κάτι που παλιότερα δεν έκαναν λόγω φόβου ή ντροπής).
Ποιο είναι το κοινό χαρακτηριστικό των παιδιών που αποφασίζουν να γίνουν σχολικοί διαμεσολαβητές; Είναι συνήθως παιδιά που έχουν δεχτεί bullying ή μπορούμε να δούμε και έναν θύτη στη θέση αυτή;
Το κοινό χαρακτηριστικό των παιδιών είναι ότι ενδιαφέρονται να βοηθήσουν. Ξεκινούν σκεπτόμενοι ότι υπάρχει λύση και δεν παραιτούνται, διατηρούν την ελπίδα τους. Σπάνια βλέπουμε ένα θύτη, ενώ έχουμε δει στο παρελθόν διαμεσολαβούμενη μαθήτρια που δεχόταν bullying να επιστρέφει ως διαμεσολαβήτρια. Δεν πρόκειται για μεγάλο ποσοστό, αλλά για μένα είναι το πιο ενδιαφέρον.
Έχουμε στοιχεία για το κατά πόσο εκτεταμένα είναι τα κρούσματα bullying στην Ελλάδα; Που εμφανίζονται περισσότερο (υπάρχουν ας πούμε ταξικά κριτήρια) και πόσο διαφορετική είναι η Ελληνική περίπτωση σε σχέση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες;
Η κυρία Αρτινοπούλου (σημ: καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστημίου) είχε κάνει πριν από μια δεκαετία με δεκαπενταετία μια πολύ εκτεταμένη έρευνα, στην οποία αναφερόταν ότι ένα στα τρία παιδιά δέχεται μια μορφή εκφοβισμού (όχι απαραίτητα σωματικά). Κοροϊδία, ειρωνία, ρατσιστικές εκφράσεις, σεξιστικές εκφράσεις, ομοφοβικές εκφράσεις. Πριν από περίπου τρία χρόνια, ο Συνήγορος του Παιδιού είχε κάνει και από τη μεριά του μια έρευνα στην οποία συμμετείχαν σχολεία, και ήρθε και αυτός στο ίδιο συμπέρασμα. Τώρα όσον αφορά στο που εμφανίζονται τα περισσότερα κρούσματα, σίγουρα υπάρχει μια οικονομική «ψαλίδα». Η ανεργία είναι πολύ μεγαλύτερη, όπως και η φτώχια ή η μετανάστευση. Για να καταλάβετε, στο σχολείο όπου εργάζομαι εγώ, το 35% των παιδιών είναι αλλοδαπά, που δεν έχουν ενσωματωθεί πλήρως ή με το σωστό τρόπο στην ελληνική κοινωνία. Μιλάμε για γονείς που έχουν μείνει άνεργοι, ή που δεν έχουν ενσωματωθεί στην ελληνική κουλτούρα. Δεν θα ήθελα όμως να πω πως ο σχολικός εκφοβισμός εμφανίζεται μόνο σε αυτές τις περιοχές. Βλέπετε, έχουμε και ιδιωτικά σχολεία όπου εφαρμόζεται χρόνια η διαμεσολάβηση και εκεί ερχόμαστε αντιμέτωποι με πιο υπόγειες μορφές βίας. Δεν σημαίνει αυτό ότι δεν υπάρχει, ενώ πολλές φορές η βία αυτή δεν εκφράζεται από τα παιδιά. Σε «καλύτερες» περιοχές όπου έχω εργαστεί (όπως το Χαλάνδρι και ο Γέρακας), προλαβαίνονται περιστατικά επειδή έρχονταν πρώτα οι γονείς σε εμάς και η αντιμετώπιση ήταν πιο άμεση. Σε σχέση τώρα με την Ευρώπη, εκεί η κατάσταση μπορεί να είναι πολύ σκληρή, ακόμα και με επιθέσεις με μαχαίρια. Σε εμάς ευτυχώς η κατάσταση δεν είναι τέτοια, αλλά εκεί έχει προχωρήσει αρκετά και η διαδικασία της διαμεσολάβησης.
Σε ένα κόσμο όπου η τεχνολογία εξελίσσεται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς, είναι οι καθηγητές επαρκώς ενημερωμένοι ώστε να βοηθήσουν σε περιπτώσεις όπου ο εκφοβισμός εμφανίζεται στο ίντερνετ και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης;
Όχι! Απαντώ «όχι» με όλο το κόστος και την ειλικρίνεια, γιατί δεν πρέπει να φοβόμαστε να πούμε ότι δεν είμαστε επιμορφωμένοι. Προσωπικά αφιέρωσα πάρα πολλές ώρες και στο μεταπτυχιακό μου και έδωσα εξετάσεις για να είμαι πιστοποιημένη εκπαιδεύτρια ενηλίκων. Ενημερώνομαι και πληροφορούμαι, όπως και πολλοί άλλοι εκπαιδευτικοί, αλλά σίγουρα αυτό δεν είναι αρκετό. Όπως είπατε άλλωστε, όντως οι καταστάσεις τρέχουν ιλιγγιωδώς. Το Υπουργείο Παιδείας θα έπρεπε κάθε Σεπτέμβρη να κάνει μια επιμόρφωση στο σχολείο, έτσι ώστε να ενημερώνει για το πως πρέπει να αντιμετωπίζουμε τον εκφοβισμό σε κάθε μορφή του ή τουλάχιστον για το που πρέπει να απευθυνθούμε σε τέτοιες περιπτώσεις.
Όταν ο σχολικός εκφοβισμός προκύπτει από ρατσιστικά, σεξιστικά και ομοφοβικά κίνητρα, πως αντιμετωπίζεται από τη σχολική διαμεσολάβηση; Είναι αυτή επαρκής;
Ποτέ δε φτάνει, για να είμαι ειλικρινής, και εξαρτάται και από την ένταση. Έχουμε δει όλα αυτά τα περιστατικά, και ρατσισμό και σεξισμό και ομοφοβία. Στις περιπτώσεις μας έχουν έρθει τα παιδιά, εκφράστηκαν και τα περισσότερα περιστατικά που ήταν πιο ήπια, λύθηκαν. Για μένα όμως, πρέπει να γίνει ακόμα πιο εξειδικευμένη δουλειά με την ψυχολόγο ή την κοινωνική λειτουργό της περιφέρειας όπου ανήκει το σχολείο. Εμείς έχουμε καλέσει καμιά φορά, αλλά ξέρετε, είναι μόλις μία και εξαιρετική στη δουλειά της, αλλά μπορεί να είναι υπεύθυνη για χιλιάδες παιδιά.
Σε ακραίες περιπτώσεις, υπάρχει η δυνατότητα παρέμβασης ψυχολόγων στα δημόσια σχολεία για προβλήματα που δεν λύνονται από τη σχολική διαμεσολάβηση, τόσο για θύματα όσο και για θύτες; Αν όχι ποιος θεωρείτε ότι ευθύνεται για την έλλειψη αυτή;
Βέβαια! Και έχουμε καλέσει μάλιστα. Και κάποιες περιπτώσεις έχουμε καλέσει και εισαγγελέα. Είμαι πολύ υπέρ του διορισμού ψυχολόγου στα σχολεία. Έναν για εμάς και έναν για τα παιδιά (γέλια)! Βλέπετε κι εμείς χρειαζόμαστε και συζητάμε σε κάθε διάλειμμα πως θα αντιμετωπίσουμε κάποια περιστατικά.
Το Υπουργείο Παιδείας στηρίζει το πρόγραμμα, αλλά όχι επαρκώς. Τι είναι αυτό που θεωρείτε απαραίτητο να γίνει;
Η σχολική διαμεσολάβηση θα πρέπει να θεσμοθετηθεί ως διαδικασία υποχρεωτική στο σχολείο, όπως η ενισχυτική διδασκαλία, ή η ψυχολόγος της περιφέρειας. Θα πρέπει να υπάρχει ένας υπεύθυνος ανά δύο-τρία σχολεία και θα πρέπει να επιμορφώσει αυτά τα σχολεία, για δυο-τρεις ώρες τη βδομάδα (από δύο ώρες μετά το τέλος του σχολικού ωραρίου). Θα πρέπει να διδάξει πως να αντιμετωπίζονται τα περιστατικά. (…) Πρέπει πρώτον να γίνει θεσμοθετημένη, υποχρεωτική επιμόρφωση και δεύτερον να στέλνει το Υπουργείο ενημερωτικό υλικό στα σχολεία κάθε Σεπτέμβρη, που θα ενημερώνει για την ύπαρξη αυτών των εργαλείων (οπτικοακουστικό υλικό, βιβλία, άρθρα). Η ήδη υπάρχουσα εγκύκλιος του Υπουργείου μπορεί να μην απορρίπτει την σχολική διαμεσολάβηση, αλλά δεν την υποστηρίζει παραπέρα.
Από τα χρόνια ενασχόλησής σας με τη σχολική διαμεσολάβηση, έχετε κάποια ιστορία να μας διηγηθείτε που σας συγκίνησε ή σας έκανε μεγάλη εντύπωση;
Αυτό που θυμάμαι και κρατώ είναι η επίσκεψη μιας συναδέλφισσας από το Λουξεμβούργο πέρυσι, η οποία έκανε εκεί ένα μεταπτυχιακό για τη διαμεσολάβηση και ήθελε να πάρει συνεντεύξεις από μαθητές. Ένα μεσημέρι ήρθε στο σχολείο μας και εκεί που ήταν μαζεμένοι έξι- εφτά μαθητές, μια μαθήτρια πήρε το λόγο όταν ρωτήθηκε για το τι θα της μείνει τώρα που θα πήγαινε στο λύκειο. Η μαθήτρια ανέφερε πως μιλούσε με την κολλητή της φίλη για ένα οικογενειακό της θέμα, που η κολλητή της δεν καταλάβαινε. Της έλεγε τι να κάνει και πως έπρεπε να νιώσει. Τότε η διαμεσολαβούμενη είπε πως η φίλη της δεν ήξερε πως ένιωθε και πως δεν ήθελε να την ερμηνεύει. «Μπορείς να με ρωτήσεις και να σου πω εγώ», είπε και άρχισε να κλαίει. Εγώ τότε βούρκωσα. Σταμάτησαν εκεί και την επόμενη εβδομάδα, η κολλητή της της είπε ότι είχε δίκιο και τη ρώτησε τι είχε συμβεί. Η μαθήτρια ανέφερε στη συναδέλφισσα ότι αυτό το περιστατικό έκανε τη φιλία τους δυνατότερη. Φανταστείτε ένα δεκατετράχρονο κορίτσι να σου λέει αυτό το πράγμα. Για εμένα είναι όλο αυτό πολύ συγκινητικό και δεν με ενδιαφέρει οι μαθητές μου να μαθαίνουν παπαγαλία τα μαθήματά τους. Με ενδιαφέρει που χτίστηκε μια σχέση πάνω σε πολύ συγκεκριμένα πράγματα: «βάζω όρια», «ρώτησέ με» και «μη με ερμηνεύεις».
Επίσης έχουμε κάνει διαμεσολάβηση μεταξύ εμένα και τεσσάρων παιδιών σε τμήμα όπου ζοριζόμουν! Το ζήτησα εγώ και ήρθαν διαμεσολαβητές στην τάξη, εκφράστηκα εγώ ως προς το τι με ενοχλεί από αυτά τα παιδιά, είπαν αυτά με ποιο τρόπο ενοχλούνται από εμένα (τους είχα πει βέβαια πως δεν θα επηρεαστεί ο βαθμός τους από αυτό) και κάνουν φασαρία . Αυτό είχε γίνει πριν από τέσσερα χρόνια, σε τάξη της Γ’ Γυμνασίου στην Αρτέμιδα. Αφού είπαμε και οι δύο πλευρές τι ήθελε η μία από την άλλη, η σχέσεις μας ήταν πολύ καλύτερες!
Φωτογραφίες από το αρχείο της Βίλμας Μενίκη.
Μενίκη Βίλμα, Καθηγήτρια Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ΜA στην Ειδική Αγωγή, Συντονίστρια στο Δίκτυο για τη Σχολική Διαμεσολάβηση (www.kede.org), Πιστοποιημένη Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων, Επιμορφώτρια εκπαιδευτικών στη Σχολική Διαμεσολάβηση, Email: vilmaart@yahoo.gr
