Λευκάδιος Χερν: Ερμηνεύοντας την Ιαπωνία μέσω της Ιαπωνικής Θρησκείας

Του καθηγητή  Στέλιου Λ. Παπαλεξανδρόπουλου

Ο Λευκάδιος Χερν υπήρξε από εκείνους τους διανοούμενους που προσπάθησαν να βρούν το κλειδί που ερμηνεύει τον ιαπωνικό πολιτισμό, μ’ άλλα λόγια που δίνει την απάντηση σε ερωτήματα γιατί οι Ιάπωνες ζούν όπως ζούν, σκέπτονται όπως σκέπτονται, συμπεριφέρονται όπως συμπεριφέρονται, δημιουργούν ό,τι δημιουργούν κ.λπ. Από που πηγάζουν ολ’ αυτά; Ακόμη ειδικότερα: αν ολ’ αυτά έχουν μια ιδιαιτερότητα, από που πηγάζει αυτή; Ερμηνεία, λοιπόν, σ’ αυτή την περίπτωση σημαίνει την απόπειρα εύρεσης εκείνου του παράγοντα που διαμορφώνει το ιδιαίτερο πρόσωπο, την ιδιοσυστασία του ιαπωνικού πολιτισμού.

Διάφορες προσπάθειες έχουν γίνει για να βρεθεί αυτή η πηγή. Μπορούν να διακριθούν με διάφορα κριτήρια, όπως π.χ. με το αν θεωρούν ότι υπάρχει μόνο μια τέτοια πηγή ή πολλές, με το αν θεωρούν ότι μια ορισμένη περίοδος του ιαπωνικού πολιτισμού (π.χ. η Χεϊάν, ή η Καμακούρα, ή η Εντό) είναι η αντιπροσωπευτική του ιαπωνικού πνεύματος, με το ποιο πολιτισμικό μέγεθος θεωρούν ότι παίζει το ρόλο της πηγής που γεννά όλα τ’ άλλα κ.ο.κ. Κάποιοι θεώρησαν ως τέτοια πηγή το Μπουσίντο ή τον πολιτισμό των σαμουράι. Άλλοι το κλίμα. Άλλοι τη θρησκεία του ιαπωνικού λαού. Όμως επειδή στην Ιαπωνία υπάρχουν πολλές θρησκείες, άλλοι πρότειναν μια από αυτές, ενώ άλλοι κάποια άλλη. Ανάμεσα σ’ αυτούς άλλοι θεώρησαν ότι αυτή η θρησκεία είναι το Σίντο. Άλλοι (που είναι και η γνωστότερη περίπτωση) το Ζεν. Άλλοι τον Βουδισμό γενικά. Άλλοι τον Κομφουκιανισμό.

Ο Λευκάδιος Χερν υπήρξε ένας από αυτούς τους τελευταίους. Θεώρησε δηλαδή ότι η πηγή του ιαπωνικού πολιτισμού είναι η θρησκεία της Ιαπωνίας. Ποια όμως από όλες; Στάθηκε σε μία; Αν ναί, τότε τι έκαμε με τις άλλες; Τις αποσιώπησε; Ή σε περισσότερες; Αν ναί, πως θεώρησε ότι συνδυάζονται μέσα στη ζωή του ιαπωνικού λαού και με το συνδυασμό τους γεννούν τον ιαπωνικό πολιτισμό; Τις απαντήσεις σ’ αυτά τα ερωτήματα επιδιώκομε να απαντήσομε μ’ αυτή την εισήγηση.

Στο έργο του Japan: An Attempt at Interpretation, ο Χερν θεωρεί ότι υπάρχει μία θρησκεία την οποία ονομάζει «η πραγματική θρησκεία της Ιαπωνίας» (“the real religion of Japan”, σ. 21). Όπως εξηγεί έμμεσα ο ίδιος, με τη λέξη «αληθινή» εννοεί αυτήν που «ακόμα ασκείται με τη μια ή την άλλη μορφή από όλο το έθνος» (σ. 21). Αυτή είναι η προγονολατρεία. Η ιαπωνική προγονολατρεία, κατά τον Χερν έχει τρεις βασικές μορφές, οι οποίες είναι εγχώριες, «καθαρά ιαπωνικής προέλευσης» όπως λέει. Άλλες μορφές της, βουδιστικής προέλευσης, τις αφήνει στην αρχή της πραγμάτευσης του θέματος σ’ αυτό το έργο κατά μέρος, ως μη ιαπωνικής καταγωγής. Οι τρεις αυτές μορφές είναι «η λατρεία των οικογενειακών προγόνων, η λατρεία των προγόνων της πατριάς ή της φυλής, και η λατρεία των αυτοκρατορικών προγόνων» (σ. 21-22). Τώρα οι τρεις αυτές μορφές προγονολατρείας κατά τον ίδιο, συνιστούν τη θρησκεία που ονομάζεται Σίντο. Ή αντίστροφα, το Σίντο αποτελείται από αυτές τις τρεις. Σίντο και προγονολατρεία είναι εναλλάξιμες λέξεις.

Αυτός ο ορισμός του Σίντο από τον Χερν είναι ιδιάζων: πρώτα από όλα ταυτίζει Σίντο και ιαπωνική προγονολατρεία. Αυτό προκαλεί αμέσως το ερώτημα, αν έτσι οριστεί το Σίντο, τότε τι γίνεται με τους θεούς των φυσικών στοιχείων, των φαινομένων κ.λπ., τα «κάμι» που ως γνωστόν έχει αυτή η θρησκεία; Αν ενέτασσε τους προγόνους και τη λατρεία τους μέσα σε μια γενικότερη λατρεία υπερφυσικών όντων, τότε θα όριζε το Σίντο ως πολυθεΪσμό. Όμως, δίνει αυτό, τον στενότερο ορισμό. Η απάντηση στο ερώτημα τι κάνει με τα κάμι βρίσκεται στην εξής πρόταση «Η πρώτη είναι η θρησκεία του σπιτιού· η δεύτερη είναι η θρησκεία της τοπικής θεότητας, ή του προστάτη θεού· η τρίτη είναι η εθνική θρησκεία» (σ. 22). Συνεπώς οι τοπικές, προστάτιδες θεότητες, τα κάμι, θεωρούνται από τον Λευκάδιο Χερν ως προγονικά πνεύματα επίσης. Αλλού γίνεται περισσότερο σαφής: θεωρεί ότι τα κάμι είναι αποθεωμένα πνεύματα νεκρών. Ας υπενθυμίσομε ότι ο Χερν προσυπέγραφε τη θεωρία του γνωστού πολιτισμικού εξελικτιστή του 19ου αι., Χέρμπερτ Σπένσερ, κατά τον οποίο η πρώτη μορφή θρησκείας υπήρξε η λατρεία των νεκρών αρχηγών και ότι οι μετέπειτα θεοί προέκυψαν από αυτούς. Μ’ αυτό τον τρόπο, δηλαδή θεωρώντας τις όλες με τη μια ή την άλλη έννοια αποθεωμένα προγονικά πνεύματα, ενοποιεί όλες τις μορφές θείων όντων που λατρεύονται στο Σίντο. Έτσι και η εξίσωση Σίντο και προγονολατρείας καθίσταται δυνατή.

Τώρα με ποια έννοια η προγονολατρεία αποτελεί πηγή του ιαπωνικού πολιτισμού; Με την έννοια ότι μεγάλο μέρος αυτού του πολιτισμού, δηλαδή της αντίληψης που έχουν οι Ιάπωνες για τον κόσμο, για το γιατί συμβαίνει ο,τι συμβαίνει, της καθημερινής συμπεριφοράς τους, της καθημερινής δράσης τους, των αποφάσεων που παίρνουν για το οτιδήποτε, το από που αντλούν τα μέσα για να αντιμετωπίσουν οτιδήποτε συμβαίνει, αν αυτό είναι κακό, που να το αποδώσουν μ’ ευγνωμοσύνη, αν είναι καλό, ολ’ αυτά, προέρχονται από τις ψυχές των προγόνων. Πρώτα απ’ όλα ένα μέρος της ζωής αφιερώνεται στη φροντίδα των προγονικών πνευμάτων, προσφορές σε τροφή και σε άλλα είδη. Γιατί; Διότι «από την ευζωία των νεκρών, εξαρτάται η ευζωία των ζωντανών» (σ. 30). Οι ζωντανοί βοηθούν τους νεκρούς και οι νεκροί τους ζωντανούς σε ένα αέναο, συνεχές πάρε–δώσε: «κανείς από τους δύο δεν μπορεί να κάνει χωρίς τη βοήθεια του άλλου: ο ορατός και ο αόρατος κόσμος είναι για πάντα ενωμένοι με αναρίθμητους δεσμούς αμοιβαίας ανάγκης· και ούτε μια σχέση από αυτή την ένωση δεν θα μπορούσε να διασπαστεί, χωρίς άμεσες συνέπειες» (σ. 30).

Ο Χερν συνοψίζει το πιστεύω της προγονολατρείας σε τρεις κύριες αρχικές και δύο πιθανόν μεταγενέστερες δοξασίες: « Ι) Οι νεκροί παραμένουν σ’ αυτό τον κόσμο, -στοιχειώνοντας τους τάφους τους καθώς και τα πρώην σπίτια τους και μοιράζονται αόρατα τη ζωή των ζώντων απογόνων τους. Ιι) Όλοι οι νεκροί γίνονται θεοί, με την έννοια ότι αποκτούν υπερφυσική δύναμη…ΙΙΙ) Η ευτυχία των νεκρών εξαρτάται από τις τιμητικές υπηρεσίες που τους προσφέρουν οι ζωντανοί…ΙV) Κάθε τι που συμβαίνει στον κόσμο, καλό ή κακό, καλές εποχές ή άφθονες σοδειές, -κατακλυσμοί και πείνα, -θύελλες και παλλιροϊκά κύματα και σεισμοί, -είναι έργο των νεκρών, V) όλες οι ανθρώπινες πράξεις, καλές ή κακές, ελέγχονται από τους νεκρούς» (σ. 31). Όπως διαπιστώνει ο ίδιος πρόκειται για δοξασίες που δεν έχουν τίποτε το απλοικό μέσα τους: «είναι φοβερές, τρομακτικές δοξασίες και πριν ο Βουδισμός βοηθήσει να διασκεδαστούν, η πίεση στον νού ανθρώπων που ζούν σε μια χώρα κατακλυσμών πρέπει να ήταν κάτι σαν ένας ατελείωτος εφιάλτης» (σ. 32).

Κατά τον Χερν, αυτή η θρησκεία έχει παραμείνει ουσιαστικά η ίδια, παρά τις μεταβολές της στο χρόνο. Και ο τρόπος που καθορίζει τη ζωή των ανθρώπων επίσης παραμένει. «Το όλο πλαίσιο της κοινωνίας βασίζεται σ’ αυτό, ως σε ένα ηθικό θεμέλιο. Η ιστορία της Ιαπωνίας είναι στην πραγματικότητα η ιστορία της θρησκείας της…Σχεδόν τα πάντα στην ιαπωνική κοινωνία πηγάζουν άμεσα ή έμμεσα από αυτή την προγονολατρεία. Και ότι σε όλα τα θέματα οι νεκροί μάλλον, παρά οι ζωντανοί υπήρξαν οι κυβερνήτες του έθνους και οι διαμορφωτές της μοίρας της» (σ. 32).

Παρατηρούμε ότι ένα χαρακτηριστικό αυτής της ερμηνείας του Ιαπωνικού πολιτισμού στον Χερν είναι ότι ο ίδιος βλέπει την ιαπωνική προγονολατρεία ως μια επιβίωση μιάς θρησκείας που κάποτε ήταν παγκόσμια, κι από την οποία άρχισαν όλες οι θρησκείες. Είναι μια επιβίωση από την αρχή του ανθρώπινου πολιτισμού ή μάλλον «πριν απ’ αυτόν, -από την εποχή που οι νεκροί ήταν οι μόνοι θεοί». Ειδικότητα διαθέτει μόνο κατά το ότι έχει κάποιες «ενδιαφέρουσες ιδιαιτερότητες» που ανέπτυξε στη διάρκεια της ιστορίας της – τίποτε περισσότερο.

Και ο Βουδισμός; Ο Βουδισμός είναι μια ξένη θρησκεία, που όμως απορροφήθηκε από την ντόπια. Αυτή είναι η απάντηση του Λευκάδιου Χερν στο ερώτημα πως συνδυάστηκαν ή συνδυάζονται οι δύο. Ο Βουδισμός ανέλαβε και κατέστησε μέρος του την προγονολατρεία, προσθέτοντάς της τα δικά του στοιχεία, της ιδέας των μετενσαρκώσεων – αλλά από την άλλη μεριά μεταβαλλόμενος κι ο ίδιος, εφόσον καθένας που πεθαίνει στη λαϊκή θρησκεία, εκτός εξαιρέσεων, που καταλήγουν στις ποικίλες κολάσεις, γίνεται «χοτόκε», Βούδας δηλαδή και πάλι ένα υπερφυσικό ον, ένας θεός. Ο Βουδισμός έγινε μια θρησκεία προγονολατρείας.

Είναι γνωστό ότι κατά τον Χερν πολλά στοιχεία της καθημερινής συμπεριφοράς του ιαπωνικού λαού οφείλονται στον Βουδισμό. Πρόκειται ως γνωστόν, όχι για τον Βουδισμό κάποιων ελίτ τάξεων, αλλά για τον λαικό Βουδισμό, τον μέσο όρο που είναι κοινός στον ιαπωνικό λαό, σ’ όποια βουδιστική Σχολή να ανήκει αυτός σαν άτομο. Αυτό τον Βουδισμό περιέγραψε ο Χερν, κι όχι εκείνον των μορφωμένων ελίτ, των μονών, των σχολών, με τα μεγάλα φιλοσοφικά και μεταφυσικά τους συστήματα. Είναι ο Βουδισμός που έχει ως κέντρο του φαντάσματα μοναχών, πολεμιστών κ.λπ., όπως στο θέατρο Νο, ή υπερφυσικά όντα, μποντισάτβα, που βοηθούν σε κάθε περίσταση της ζωής, και αρετές όπως κυρίως η συμπόνια, η συμπόνια που δείχνει μια Κάννον ή ένας Τζίζο ή ένας Βούδας Αμίντα. Το πάνθεο δεν έπαψε να υπάρχει: μόνο εμπλουτίσθηκε με καινούργια υπερφυσικά όντα. Εξέχοντα ανάμεσα σ’ αυτά είναι και πάλι τα πνεύματα των προγόνων. Μπορούμε να πούμε ότι ο Χερν είδε τελικά τον Βουδισμό ν’ απορροφάται από την εγχώρια θρησκεία. Κι αυτή αποτελείται από έναν πολυθεισμό, που στο κέντρο, στην καθημερινή, οικογενιακή λατρεία, έχει και πάλι τα πνεύματα των νεκρών.


Το κείμενο αποτελεί την εισήγηση του κ. Στέλιου Παπαλεξανδρόπουλου στις «Ημέρες Λευκάδιου Χέρν» που διοργάνωσε το Πνευματικό Κέντρο Λευκάδας και το Ιστορικό Κέντρο Λευκάδιου Χερν στη Λευκάδα  στις 27 και 28 Ιουνίου 2017.

Πηγή