Θανάσης Δρίτσας: Καταγωγή και βιολογικό νόημα της μουσικής

Του Γιώργου Κιούση

«Η μουσική δεν είναι μαστίχα για το σώμα εφήβων που επιδεικνύουν τα αθλητικά τους κορμιά σε σκοτεινά νυχτερινά στέκια, ούτε για επαγγελματίες της νύχτας που θέλουν κάτι για παρέα προκειμένου να αποφύγουν τον ύπνο που τους κυριεύει…

Η μουσική είναι μια τελετή αποκάλυψης που απαιτεί αθωότητα και μνήμη…

Η μουσική είναι ασκήσεις, γνώσεις με στόχο την αποκάλυψη.

Ενοχλούμαι όταν κάποιοι προσπαθούν να ποδοσφαιροποιήσουν τη μουσική. Όλοι αυτοί που ακούνε μουσική προκειμένου να εκτονωθούν.

Η μουσική είναι κάτι το ιερό…».

Σοφά λόγια του αείμνηστου Μάνου Χατζιδάκι που είπε κάποτε σε κάποια συνέντευξη. Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Μουσικής (21 Ιουνίου) συνομιλούμε με τον Καρδιολόγο, Αναπληρωτή Διευθυντή στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο, συνθέτη και συγγραφέα Θανάση Δρίτσα με αντικείμενο του διαλόγου τη φύση και την βιολογική καταγωγή της μουσικής ως υψηλού επιπέδου κατάκτηση της ανθρώπινης διάνοιας.

-Τι είναι τελικά η μουσική για τον άνθρωπο;

Αυτό είναι ένα πανάρχαιο ερώτημα αλλά και εξαιρετικά επίκαιρο ακόμη και σήμερα μεταξύ των επιστημόνων που μελετούν την λειτουργία του εγκεφάλου, ιδιαίτερα όσων αποκαλούνται ειδικοί στη γνωστική νευροεπιστήμη (cognitive neuroscience). Το ερώτημα παραμένει και θα παραμένει ίσως ανοιχτό για πολύ καιρό ακόμη όπως φαίνεται. Δεν υπάρχει συγκεκριμένη απάντηση αλλά υπάρχουν διάφορες θεωρίες και επιστημονικά ρεύματα. Μία άποψη βασισμένη στον θεωρητικό Leonard Meyer ισχυρίζεται ότι πρωταρχικά ο σκοπός της μουσικής είναι η επικοινωνία του συναισθήματος, μια άλλη άποψη που έχει διατυπώσει ο συνθέτης Edgar Varese είναι ότι η μουσική αντιπροσωπεύει απλά υψηλό επίπεδο οργάνωσης ήχου.

Ο νευροεπιστήμονας Pinker το 1997 διατύπωσε την άποψη ότι η μουσική είναι ένα πρόδρομο προιόν εξέλιξης  η οποία είχε ως απώτερο στόχο την δημιουργία της ανθρώπινης γλώσσας. Μάλιστα ο Pinker είχε αποκαλέσει την μουσική ένας είδος γευστικού εδέσματος μέσα στη διαδικασία της εξέλιξης (auditory cheesecake), ένα ρητορικό σχόλιο που είχε στόχο να βάλει ερωτηματικά στην εξελικτική θεωρία. Αν η εξέλιξη στοχεύει στην προσαρμογή τότε γιατί οι γευστικές μας προτιμήσεις (κατεξοχήν σε λιπαρά και γλυκά) μας οδηγούν σε καταστροφικές συνέπειες όπως η παχυσαρκία και ο διαβήτης; Μας αρέσει το strawberry cheesecake όχι επειδή μας οδηγεί εκεί η εξελικτική διαδικασία της γεύσης αλλά επειδή το γλυκό αυτό ενσωματώνει σε ιδανικό βαθμό τις ιστορικές εμπειρίες ευχάριστης γεύσης λίπους και ζάχαρης με τελικό σκοπό να πατηθούν τα κουμπία των μηχανισμών ικανοποίησης (Pinker 1997). Γενικά η άποψη του Pinker για τις τέχνες γενικότερα είναι ότι εξυπηρέτησαν τις πρωτόγονες κοινωνίες σε οργάνωση και επικοινωνία όσο και στην ανάπτυξη της φαντασίας, ένα όπλο για την αντιμετώπιση άμεσων κινδύνων που απειλούσαν την επιβίωση. Μάλιστα οι μουσικές και χορευτικές δεξιότητες, κυρίως του άνδρα-κυνηγού, φαίνεται ότι αποτελούσαν ένα σημαντικό κριτήριο για την επιλογή συντρόφου στις αρχέγονες κοινωνίες (το αναφέρει επίσης ο Δαρβίνος στις επιστημονικές του εργασίες πάνω στη θεωρία της εξέλιξης).

Σήμερα η νευροεπιστήμη δεν έχει ξεκαθαρίσει το αν η μουσική είναι πρόδρομος του λόγου στην πορεία της εξέλιξης διότι οι σύγχρονες απεικονιστικές τεχνικές του εγκεφάλου (fMRI, PET scan) έχουν δείξει ότι ενδεχόμενα υπάρχουν εξιδικευμένα κέντρα του εγκεφάλου που σχετίζονται με την αντίληψη και αναπαραγωγή αποκλειστικά της μουσικής. Είναι γνωστό ότι μετά από αγειακά εγκεφαλικά επεισόδια μπορεί να καταργηθεί η ικανότητα λόγου (αφασία) αλλά μπορεί ακόμη ο πάσχων να τραγουδά κάποιες μελωδίες. Μπορεί να έχουμε αφασία αλλά όχι αμουσία λοιπόν. Μάλιστα στην νευρολογία χρησιμοποιούνται σήμερα μουσικοθεραπευτικές τεχνικές για την αποκατάσταση (neurological rehabilitation) του βαδίσματος αλλά και του λόγου μετά από αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια. Eπίσης έχει αποδειχθεί ότι στη νόσο του Πάρκινσον (διαταραχή του βαδίσματος και της αρμονίας των κινήσεων) ο μουσικός ρυθμός μπορεί να βελτιώσει αποτελεσματικά την αρμονία και τον συντονισμό της κίνησης (ο ρυθμός της μουσικής δίνει ρυθμό στο βάδισμα). Η αντίληψη και παραγωγή του λόγου και της μουσικής έχουν πολλά κοινά αλλά για την μουσική φαίνεται ότι υπάρχουν αποκλειστικά εξιδικευμένες οδοί νευρωνικής αγωγής στον εγκέφαλο. Σε μια αρχαία ιστορία από την Αιθιοπία αναφέρεται ότι οι άνθρωποι κάποτε μόνο τραγουδούσαν αλλά στη συνέχεια αμάρτησαν και  ο θεός τους τιμώρησε καταδικάζοντας του μόνο να μιλούν, ο λόγος θεωρήθηκε για τον πολιτισμό αυτό υποδεέστερη δεξιότητα λοιπόν. Αυτό φαίνεται και στις αρχαίες γλώσσες (βλ. ομηρική γλώσσα και διάλεκτοι της αρχαίας ελληνικής γλώσσας) που είναι όλες μουσικές γλώσσες, έχουν ως χαρακτηριστικό την προσωδία.

-Πως εξηγείται το συναίσθημα που μας γεννά η μουσική; Πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος αντιλαμβάνεται το ευχάριστο-δυσάρεστο ή γιατί λέμε ότι ένα μουσικό έργο είναι λυπητερό και άλλο χαρούμενο;

Το πως αντιλαμβανόμαστε την μουσική είναι βέβαια και μέρος της κουλτούρας στην οποία ανήκουμε. Επίσης το ποια μουσική μας αρέσει και ποια όχι έχει να κάνει συχνά όχι τόσο με τα χαρακτηριστικά της μουσικής (συχνότητες, τόνος, χρώμα, ρυθμός) όσο με κοινωνικούς εξωμουσικούς λόγους. Η έρευνα έχει δείξει ότι αγαπάμε τα μουσικά κομμάτια που ακούνε και οι φίλοι μας ή η οικογένεια μας. Κάποιοι απεχθάνονται πχ τα έργα του Ρίχαρντ Βάγκνερ διότι αγαπούσε τη μουσική του ο Αδόλφος Χίτλερ ή αγάπησαν την μουσική του Μπομπ Ντύλαν επειδή τραγουδούσε συχνά στις φυλακές για τους φυλακισμένους. Η οικειότητα προς ένα μουσικό κομμάτι είναι συχνότερα κριτήριο ευχαρίστησης γιατί μας προξενεί ευχαρίστηση ότι γενικά μας είναι οικείο.

Εχει παρατηρηθεί ότι κατά τη διάρκεια ακρόασης μουσικής μπορεί να προκληθούν ρίγη από έντονη συγκίνηση και αυτό έχει συσχετισθεί με μεγάλη παραγωγή ντοπαμίνης αλλά και ενδορφινών στον εγκέφαλο. Επίσης έχει βρεθεί ότι τέτοιες συγκινησιακές αντιδράσεις μετά από ακρόαση μουσικής καταργούνται μετά την χορήγηση ναλοξόνης (ουσία ανταγωνιστής των οπιοειδών). Φαίνεται ότι σημαντική θέση στην παραγωγή του μουσικού συναισθήματος έχουν αρκετά κέντρα που βρίσκονται στο μεταιχμιακό σύστημα του εγκεφάλου (limbic system) όπως πχ οι αμυγδαλωτοί πυρήνες (amygdala), ο ιππόκαμπος και οι παρα-ιπποκαμπικές συσκευές, πυρήνες που έχουν σχέση με μηχανισμούς ευχαρίστησης-ανταμοιβής (nucleus acumbens) αλλά και ανώτερα κέντρα του φλοιού εκτός του μεταιχμιακού συστήματος. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι κατά τη διάρκεια ακρόασης μουσικής γραμμένης σε ελάσσονα τρόπο (κατά τεκμήριο λυπητερή μουσική στην δυτική κουλτούρα) παρατηρήθηκε (Huron 2006) αυξημένη παραγωγή της προλακτίνης (μιας ορμόνης που προκαλεί ευχαρίστηση-ευεξία και παράγεται κατά τον οργασμό, την λοχεία και τη γαλακτοφορία). Μάλιστα η προλακτίνη ανιχνεύεται αποκλειστικά σε δάκρυα που παράγονται από λύπη και δεν ανιχνεύεται σε δάκρυα που προέρχονται από ερεθισμό του ματιού ή δάκρυα χαράς. Η θεωρία είναι ότι η μεγάλη έκκριση της προλακτίνης σε καταστάσεις λύπης προετοιμάζει την διαδικασία της επούλωσης του υποτιθέμενου τραύματος το οποίο προκάλεσε το συναίσθημα της λύπης.

-Μόνον ο άνθρωπος έχει αυτή τη δυνατότητα να αντιλαμβάνεται και να δημιουργεί μουσική ή και άλλα είδη;

Οι επιστήμονες έχουν μελετήσει και άλλα θηλαστικά ή ωδικά πτηνά που παράγουν ήχους οι οποίοι έχουν κάποια μορφή οργάνωσης που μοιάζει με μουσική πχ τα περίφημα τραγούδια της φάλαινας ή ήχοι των δελφινιών. Αν αναλύσει κανείς διαγράμματα συχνοτήτων σε σχέση με χρονισμό μπορεί να διαπιστώσει ομοιότητες με ανθρώπινα τραγούδια αλλά δεν είναι ακριβώς το ίδιο. Μόνον ο ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί να ακολουθήσει με απόλυτη ακρίβεια τις μεταβολές του μουσικού ρυθμού και να τις μετατρέψει συντονισμένα σε ρυθμική κίνηση (χορευτική κίνηση ή απλός συντονισμός με χτύπημα του πέλματος ή της παλάμης). Ο εγκέφαλος άλλων ζώων ή πτηνών δεν μπορεί να αντιληφθεί λεπτές τονικές διαφορές ή ελάχιστες μεταβολές του ρυθμού. Επίσης οι οργανωμένοι ήχοι που παράγουν οι φάλαινες ή τα δελφίνια ή τα ωδικά πτηνά έχουν αυστηρά βιολογικό σκοπό (πχ προσέλκυση συντρόφων για αναπαραγωγή) ενώ ο άνθρωπος κάνει μουσική οργανωμένα προκειμένου να εξυπηρετήσει, όπως έλεγε ο νευροεπιστήμονας Pinker (1997), αποκλειστικά τους μηχανισμούς ανταμοιβής-ευχαρίστησης (βλ. η μουσική ως ακουστικό cheesecake).

-Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν ταυτίσει τη μουσική με τη διασκέδαση. Είναι αυτός ο πρωταρχικός ρόλος της μουσικής;

Η λέξη «διασκεδάζω» ετυμολογείται από το αρχαίο ρήμα «διασκεδάννυμι» η σημασία του οποίου υποδηλώνει εκτροπή-σκεδασμό, επι της ουσίας λήθη και κατά προέκταση διασκεδάζω σημαίνει κάνω κάτι για να ξεχάσω. Στα ξενυχτάδικα και τα σκυλάδικα δεν έχει καμμία σημασία η ίδια η μουσική και ο χαρακτήρας της, μεγαλύτερη σημασία έχει ο θόρυβος και η εξωτερική εμφάνιση των αοιδών της νύχτας. Είναι τόποι οινοποσίας και λήθης κατά προτεραιότητα παρά χώροι έκφρασης της μουσικής. Δεν είναι με κανένα τρόπο η διασκέδαση-λήθη ο αποκλειστικός στόχος της μουσικής. Περισσότερο κοντά στον ουσιαστικό ρόλο της μουσικής είναι ο όρος «ψυχαγωγία» ως αγωγή ψυχής. Αλλά η μουσική είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο σήμερα ότι προάγει και άλλες (μη μουσικές) δεξιότητες και ανώτερες γνωστικές λειτουργίες όπως είναι η μνήμη, η συγκέντρωση, η μάθηση. Τα παιδιά που αποκτούν μουσική παιδεία εκπαιδεύουν τον εγκέφαλο τους έτσι ώστε να προάγουν πολλές άλλες δεξιότητες. Η μουσική αποτελεί άριστο γνωσιακό, μαθησιακό και εκπαιδευτικό εργαλείο και δεν ήταν καθόλου τυχαίο ότι ο αρχαίος κόσμος έβαζε τη μουσική στον κορμό της παιδείας. Οτι σημαίνει η φυσική άσκηση για το σώμα σημαίνει και η μουσική για τον εγκέφαλο, θα χρησιμοποιούσα μάλιστα την ευρύτερη έννοια Νους. Ο Νους είναι κάτι ευρύτερο από την έννοια του Εγκεφάλου, ο εγκέφαλος συνδέεται με την λογισμική πλευρά του Νου.

-Τι είναι αυτό που παρακινεί κάποιον να γίνει μουσικός; Είναι κάτι ιδιαίτερο πέρα από ένα πιθανό ταλέντο;

Πιστεύω ότι όπως σε όλες τις τέχνες πρέπει να έχει κανείς μια αρχική κλήση, «κλήση» άνωθεν με γράμμα ήτα που μεταφράζεται σε «κλίση» που γράφεται με γράμμα γιώτα. Η μουσική όπως και η τέχνη γενικότερα απαιτεί αυτή την ικανοτητα του να βγαίνεις από την πραγματικότητα και να μπορείς να χτίζεις γέφυρες με το ονειρικό ή με το πέραν της πραγματικότητας. Είναι μια ικανότητα να μπορείς να ονειρεύεσαι ενώ είσαι ξύπνιος, μάλιστα ο μουσικός μέσω της μουσικής του πετυχαίνει, όταν είναι ταλαντούχος μουσικός, να μεταφέρει και προς το κοινό αυτή την ικανότητα να ονειρευτεί ενώ είναι ξύπνιο.

Υπάρχουν κάποια πράγματα που κάνουν την διαφορά σε ορισμένους ανθρώπους (αυτοί έχουν την καλλιτεχνική κλίση συνήθως) και αυτά είναι το χιούμορ, η φαντασία, ο ερωτισμός (σε σχέση με την ενστικτώδη αναπαραγωγή των ζώων), μια αίσθηση του επαναστάτη και η πνευματικότητα. Η πνευματικότητα σηματοδοτεί την έντονη επιθυμία του άνθρωπου να αντιληφθεί τα βαθύτερα μυστήρια της ύπαρξης και για εμένα συνδέεται με την τάση να ονειρεύεσαι ξύπνιος και να μπορείς να χτίζεις γέφυρες με το εξωπραγματικό και το παραμυθένιο. Αυτά είναι τα προαπαιτούμενα πιστεύω προκειμένου να γίνεις μουσικός ή καλλιτέχνης γενικότερα. Από εκεί και πέρα το χάρισμα πρέπει να αντέξει στις προκλήσεις της καθημερινότητας και πρέπει κανείς να είναι προετοιμασμένος να περάσει δοκιμασίες, ιδιαίτερα οικονομικές. Επίσης το ταλέντο είναι μια σπίθα που για να γίνει φωτιά απαιτεί πειθαρχία, συστηματική εργασία και πολύ πείσμα. Έχουν χαθεί πολλά καταπληκτικά ταλέντα που δεν είχαν το κουράγιο, την αφοσίωση, την επιμονή που χρειάζεται το ταλέντο προκειμένου να γίνει φωτιά και να αφήσει αξιόλογο έργο. Και πρέπει βέβαια να αντέχει κανείς την αμφισβήτηση που είναι δεδομένη και να προχωράει με πίστη στον εαυτό του. Εδώ πάλι θα θυμηθώ τον αείμνηστο Μάνο Χατζιδάκι που είχε εκφράσει την άποψη του για την μουσική και τους μουσικούς με τον παρακάτω ανεπανάληπτο τρόπο: « Η μουσική είναι βροχή…Όταν βρέχει άλλοι τρέχουν να βρουν ένα μέρος να προφυλαχθούν και άλλοι συνεχίζουν να περπατάνε στη βροχή, γίνονται μούσκεμα, αλλά δεν τους μέλλει…αυτοί είναι οι μουσικοί».

-Η αξία της μουσικής ως γνωσιακό, μαθησιακό, εκπαιδευτικό και θεραπευτικό εργαλείο έχει γίνει αρκετά αντιληπτή από τους ακαδημαικούς και πολιτικούς εκπροσώπους των καιρών μας;

Δεν νομίζω ότι οι κατηγορίες που αναφέρατε στην ερώτηση σας έχουν συνολικά πραγματική επίγνωση των δυνατοτήτων της μουσικής ιδιαίτερα στον τόπο μας. Αντιθέτως μάλιστα, φαίνεται ότι υπάρχει τάση περιορισμού των καλλιτεχνικών μαθημάτων μεταξύ των οποίων και η μουσική. Από την άλλη πλευρά υπάρχει συχνά τέτοια ανούσια τυποποίηση της μουσικής διδασκαλίας στα σχολεία που την καθιστά βαρετή και απωθητική στους μαθητές. Ακόμη οι ραδιοφωνικοί σταθμοί έχουν πλέον ενοποιήσει (προς την πλευρά του εμπορικού-δημοφιλούς είδους) τη μουσική που αναμεταδίδουν και δεν μπορεί πλέον να ακούσει εύκολα κανείς μη-αγοραία ραδιοφωνικά ακούσματα. Μόνο στο διαδίκτυο μπορεί πλέον να αναζητήσει κάποιος με ευχέρεια ότι μπορεί να φανταστεί, με τη διαφορά ότι χρειάζεται φιλτράρισμα και επαρκή καθοδήγηση. Στην ελληνική κοινωνία δεν προάγεται ιδιαίτερα η ολοκληρωμένη διάσταση της μουσικής τέχνης πέραν του συμβατικού, του καταναλωτικού και αυτονόητα προβάλλεται ότι έχει σχέση με τη διασκέδαση και την διαφήμιση. Άλλωστε η συγκεντρωτική εξουσία, σε παγκόσμιο επίπεδο, τείνει πλέον να ελέγξει απόλυτα το άτομο και την συμπεριφορά του. Σε αυτό το ζήτημα η καλλιτεχνική παιδεία προβάλλει σαφώς αντίσταση διότι μέσα από την εμπλοκή του με την τέχνη ο άνθρωπος αποκτά ελεύθερη σκέψη και απομακρύνεται ιδεολογικά από τον καταναλωτισμό και την εξάρτηση των αγορών.

-Θα θέλατε να δώσετε ένα μήνυμα με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Μουσικής;

Να αφήσουν οι οικογένειες τα παιδιά τους να εκφράσουν τις καλλιτεχνικές τους ανησυχίες και δεξιότητες και να υποστηρίξουν (οικογένεια και σχολείο) τα παιδιά εκείνα που θέλουν να μάθουν μουσικά όργανα και μουσική γενικότερα. Στόχος μας είναι να δημιουργήσουμε «ευτυχισμένους» και όχι «επιτυχημένους» ανθρώπους  με την αγοραία έννοια της κοινωνικής και οικονομικής ανόδου. Η μουσική τέχνη δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να ανακαλύψει και να εκφράσει το συναίσθημα του και αυτό είναι πολύ σημαντικό για το αίσθημα της ευτυχίας που νοιώθει ο άνθρωπος κατά το πέρασμα του από τον πλανήτη. Δεν είναι ανάγκη να ακολουθήσει τη μουσική ως επάγγελμα κάποιος που για παράδειγμα μαθαίνει να παίζει κάποιο όργανο, και μόνο η δυνατότητα να εκφράζεται μουσικά αποτελεί δια βίου προνόμιο.

Φωτογραφία: Χάρης Ακριβιάδης

Πηγή